شيطان كيست در نظام حكيمانه خلقت چرا به شيطان اجازه داده شده كه انسان را گم راه سازد مرز تسلط شيطان بر انسان تا كجاست چرا خداوند در ماه رمضان شياطين را به بند مي كشد و از تاثير گمراه گرانه آنان جلوگيري مي كند; ولي در ماه هاي ديگر آنان را آزاد مي گذارد و سرانجام اگر اين گونه روايات درست اند چگونه شماري از روزه داران در اين ماه مرتكب گناه مي شوند
پاسخ تفصيلي و كافي به اين پرسش ها مجالي ديگر مي طلبد; اما آنچه به طور اجمال مي توان گفت اين است كه : در ديدگاه اسلامي شياطين موجوداتي نامرئي از جنس جن اند كه از شعور آگاهي آزادي و قدرت انتخاب برخوردارند; ليكن با سواستفاده از آزادي خود با زيبا جلوه دادن زشتي ها و تحريك هوس هاي نامشروع انسان به گم راه ساختن و فريب دادن او مي پردازند.
اما در وراي اين نقش اغواگرانه اي كه شياطين در نظام آفرينش بازي مي كنند حكمت : شكوفايي استعدادهاي پنهاني انسان تربيت در حد انسان كامل و آماده ساختن او در سايه مقاومت در برابر اين لغزشگاه ها و فريب ها نهفته است .
اين درحالي است كه مرز سلطه شياطين بر انسان از حد تحريك و وسوسه فراتر نمي رود. از اين رو آنان انسان را به زشتي ها دعوت مي كنند; ليكن نمي توانند او را به ارتكاب زشتي ها وادارند1.
با اين توضيح آنچه در اين مورد بايد بررسي شود دو مسئله است :
نخست . به بند كشيده شدن شياطين در ماه رمضان .
دوم . بررسي عوامل پنهان در وراي انجام دادن گناهان در اين ماه با آن كه شياطين در بندند و نقش گم راهگرانه ندارند.
علت به بند كشيده شدن شياطين در ماه رمضان
1. طبيعت پيشگيرانه روزه
ان الشيطان ليجري من ابن آدم مجري الدم فضيقوا مجاريه بالجوع ;2
« شيطان در انسان جاري مي شود همچون جريان خون . پس با گرسنگي مجاري او را تنگ كنيد. »
اين حديث به روشني بر اين نكته دلالت دارد كه روزه به طور طبيعي مانع تسلط شيطان بر انسان مي شود. زنجيري كه روزه دارد نه تنها شيطان را به بند مي كشد بلكه كشش هاي نفس اماره را هم مهار مي كند آن را به اسارت درمي آورد و جلوي سلطه آن را بر انسان مي گيرد و به فرموده امير مومنان (علیه السلام) :
نعم العون علي اسر النفس و كسر عادتها التجوع ;3
« گرسنگي چه خوب ياوري براي اسيركردن نفس و شكستن عادت آن است ! »
بر اين اساس همه رواياتي كه در ستايش گرسنگي و نقش آن در خودسازي و تربيت نفس وارد شده اند هدف آنها ايجاد مانع طبيعي در برابر سلطه شيطان بر انسان و نگهداري انسان از كشش ها و اغواگري هاي نفس و نيز آزادسازي نيروهاي عقلي و شكوفاسازي استعدادهاي انساني است آن گونه كه از اين دو روايت ـ كه از مجموعه احاديث اين گونه برگزيده ايم ـ روشن مي شود4. پيامبر خدا فرمود :
جاهدوا انفسكم بالجوع و العطش فان الاجر في ذلك كاجر المجاهد في سبيل الله ;5
« به وسيله گرسنگي و تشنگي با نفس خويش جهاد كنيد; چرا كه پاداش آن مثل پاداش جهادكننده در راه خداست . »
نيز فرمود :
احيوا قلوبكم بقله الضحك و قله الشبع و طهروها بالجوع تصفو (تصف ) و ترق ;6
« دل هاي خود را با كم خنديدن و كم خوردن زنده كنيد و آن را با گرسنگي پاك سازيد تا صاف و رقيق شود. »
2. عنايت ويژه خداوند
به عبارت ديگر عنايت الهي گزاف نيست تا سئوال شود چرا خداي سبحان مانع سلطه شيطان نمي شود و در بقيه ماه ها بين انسان و سلطه او فاصله نمي اندازد هرگز; بلكه ريشه اين توفيق و عنايت الهي در انتخاب خود انسان و ورود او به ميهمان سراي رمضان نهفته است .
علت سودنبردن از به بندكشيده شدن شياطين
يكي از دينداران از من پرسيد : « من از به بند كشيده شدن شياطين بهره چنداني نمي برم ; چون همان حالت غفلت را كه پيش از ماه رمضان داشتم دارم و گويا فرقي نكرده است و با زنجيرشدن ياران شيطان از آن كاسته نشده است ... » 7.
دو پاسخ به اين پرسش مي توان داد :
.1 شيطان به تنهايي زمينه ساز گناهان نيست .
در واقع عنايت الهي اي كه در ماه رمضان شامل انسان مي شود تنها تاثير عامل نخستين را كه مربوط به شيطان است از بين مي برد; اما دو عامل ديگر همچنان نقش ايفا مي كنند و جهت زمينه سازي براي انحراف انسان و سرزدن گناهان از او و غافل ماندن وي كافي اند.
بر فرض كه روزه بتواند همه كشش هاي نفس اماره را بپوشاند و تاثير آن را در كشاندن انسان به طرف خطاها و گناهان از بين ببرد زنگارهاي متراكم از گناهان گذشته كافي اند كه براي روزه دار خطرآفرين باشند و او را در معرض غفلت و گناه قرار دهند.
.2 دربندبودن شيطان ها نسبي است .
بر اين پايه مي توان گفت : روزه آنان كه در ماه رمضان گناهاني مرتكب مي شوند روزه كاملي نيست . (ماه خدا محمدي ري شهري جلد اول مركز تحقيقات دارالحديث )
پى نوشت ها:
1
ـ در قرآن آمده است : (چون كار داوري به پايان مي رسد شيطان مي گويد :
خداوند به شما وعده راست داد . و من به شما وعده دادم اما تخلف كردم . من
بر شما سلطه اي نداشتم جز آن كه شما را دعوت كردم . شما هم پذيرفتيد. پس
مرا سرزنش نكنيد و خودتان را ملامت كنيد) (ابراهيم آيه 22 ) .
2 ـ احيا علوم الدين : 347 1 ; المحجه البيضا : 148 5 عوالي اللنالي : 97 273 1 و ص 66 325 بحارالانوار : .42 70
3 ـ عيون الحكم و المواعظ : 494 غررالحكم : 9944
4 ـ براي آگاهي بيشتر از اين گونه روايات ر . ك : ص 135 (بركات ميهماني خدا حكمت ) و ص 137 (تقرب به خدا) و ص 145 (بهشتي شدن ).
5 ـ احيا علوم الدين : 124 3 ; المحجه البيضا : .146 5
6 ـ احيا علوم الدين : 129 3 ; المحجه البيضا : .154 5
7 ـ سيدابن طاووس (ر . ك : الاقبال : 73 1 ) .