فلسفه زنجير زدن در عزاداری چیست؟

(بسم الله الرحمن الرحیم)

بدون ترديد اصل عزاداري و اقامه ماتم براي شهداء و آزاد مردان تاريخ، در اسلام سابقه ديرين دارد و از اخبار بر مي آيد كه پيامبر (ص) نيز آن را تأييد كرد و در برگزاري آن همت مي گماشت. اما در رابطه با كيفيت و شيوه برگزاري عزاداريهايي مانند زنجير زني حديث و روايت معتبري وجود ندارد و مشخصه هاي عزاداري در زمان پيامبر (ص) و ائمه اطهار (ع) محدود بود به مرثيه سرائي، گريستن و گرياندن در قالب شعر و مرثيه، جز اين كه هنگام رحلت پيامبر اكرم (ص) بنا بر نقل عايشه زنان به عزاداري پرداختند (و به سينه و صورت خود مي زدند) (ابن هشام، سيره النبويه، ج 2، ص 428)، به هر صورت عزاداري به شكل معين مثلا در قالب سينه زني و زنجير زني و ... به نحو مستقيم ريشه روايي ندارد و گويا شكل برپايي مراسم عزاداري، به خود مردم واگذار شده است تا با انطباق اصول كلي دين و راهنمايي ائمه اطهار (ع) و بزرگان دين با عرف محلي، تكريم و تجليل شايسته از ائمه معصومين (ع) بجا آورند، و گفته اند راه افتادن دسته هاي سينه زني از زمان آل بويه(قرن چهارم به بعد) در ميان شيعيان رايج گرديد. در عصر صفوي نيز دسته هاي سينه زني همراه با خواندن اشعار با آهنگ يك نواخت -كه در سوگ امام حسين (ع) سروده شده بود- در كوچه ها و خيابان مي گشتند. دراين عصر براي افزايش هيجان مردم و هر چه شكوهمندتر شدن دسته هاي عزاداري، نواختن طبل و كوبيدن سنج معمول گرديد و ادوات جنگي -كه در ميدان رزم كاربرد داشت- به اين گونه مجالس راه يافت. (ر.ك: پشرو چلكووسكي، تعزيه هنر بومي ايران، ترجمه داوود حاتمي، علمي هرهنگي، ج 1، 1367 ش، ص 10).

از تحول در شيوه هاي سينه زني و زنجير زني، استفاده مي شود كه اين مسأله از خواست هاي اجتماعي و بافت هاي جامعه، فرهنگ و آداب آنها سرچشمه مي گيرد، البته سزاوار است كه اصل و اساس اين نوع زنجير زدن ها پذيرفته شود، زيرا در جوشش احساسات و عواطف و تحريك هيجان اثرات مثبت دارد.
بعد از ذكر مطالب فوق بايد گفت مسأله زنجير زنى در عزادارى امام حسين(ع) از دو جنبه ديگر نيز قابل بررسى و دقت است؛ نخست بعد فقهى آنست كه به آن به عنوان عملى مجاز، مستحب و يا جز آن نگاه مى‏كنند و اين كه با چه شرايط و تا چه ميزان به عنوان عمل پسنديده اسلامى و اظهار سوگوارى امام حسين وشعاير دينى، مى‏توان بدان نگريست. طبيعى است كه از اين نظر موضوع فوق بايد از مراجع تقليد استفتاء شود و مراجع معظم نيز درباره كيفيت انواع سوگوارى نظر داده‏اند:
بنا بر نظر مراجع سينه‏زنى و عزادارى اگر به صورت متعارف و به گونه‏اى كه از نظر عرفى از مظاهر حزن و اندوه در عزادارى محسوب شود اشكال ندارد و هر كارى كه براى انسان ضرر بدني قابل توجهي داشته و يا باعث وهن دين و مذهب گردد حرام است(ترجمه اجوبة‏الاستفتاآت، قطع وزيري، ص 525)
زنجير زني اگر به نحو متعارف و به گونه‏اى باشد كه از نظر عرفى از مظاهر حزن و اندوه در عزادارى محسوب شود، اشكال ندارد(خامنه‏اى، اجوبة الاستفتاءات، س 1463)
زنجير تيغ دار: حضرت امام خميني، آيات عظام خامنه‏اى، تبريزى، مكارم و فاضل: اگر استفاده از زنجيرهاى مزبور موجب وهن مذهب در برابر مردم شود و يا باعث ضرر بدنى قابل توجهى گردد، جايز نيست(امام، استفتاءات، ج 3، سؤالات س 34 و 37؛ خامنه‏اى، اجوبةالاستفتاءات، س 1441؛ تبريزى، استفتاءات، س 2003 و 2012؛ مكارم، استفتاءات، ج 1، س 574 و ج 2 و makaremshirazi.org، قمه‏زنى؛ فاضل، جامع‏المسائل، ج 1، س 2162 و 2166 و 2173)
آيت الله صافى: اگر ضرر قابل توجهى براى بدن نداشته باشد. در عزاى سيدالشهدا(ع) اشكال ندارد(صافى، جامع‏الاحكام، ج 2، س 1594)
آيت الله نورى: عزادارى براى امام حسين(ع) طبق سنت متعارف و معمول بين شيعيان اشكال ندارد(نورى، استفتاءات، ج 1، س 1063 و ج 2، س 601)
جنبه دوم اين است كه همانطور كه ذكر شد از نظر تاريخى در مصادر اصيل تاريخى چندان مورد توجه نبوده است. اما يكى از مواردى كه از زنجير ياد شده است در جريان رهايى حضرت يحيى بن زيد بن على بن‏الحسين(ع) از زندان اموى در خراسان است كه شيفتگان و شيعيان خراسانى به آهنگر مراجعه نموده قطعات وحلقه‏هاى زنجيرى كه بدان حضرت يحيى در زندان بسته شده بود با قيمت گزافى خريدارى نمودند و آهنگر مزبور نيز بدليل كثرت داوطلبان آن را قطعه قطعه نموده به هر يك مقدارى از آن را فروخت. البته در اين گزارش تاريخى اصلاً بدين امر كه مردم زنجير مزبور و يا قطعات آن رابه سر و كتف زدند اشاره نشده است بلكه در عزادارى حضرت يحيى سياهپوش شدند و در سال شهادت آن حضرت، فرزندان‏شان كه در آن سال به دنيا آمدند يحيى و يا زيد (اسم پدر حضرت يحيى) ناميدند، (جهت اطلاع بيشتر به كتاب امام خميني و فرهنگ عاشورا، دفتر اول، ص 5 ـ 123، مقاله‏هاى دكتر سيد محمد ثقفى، مراجعه شود).
شايد بتوان گفت ريشه زنجير زني به شيعيان كشور هند بر ميگردد. بنا به نقل منابع تاريخي يكى از مراسم عزادارى مشهور در ميان شيعيان هندوستان، زنجيرزنى بوده است. آنان با زنجير و چوبهاى ميخ دار بر پشت خود مى‏زنند و در پى زنجيرزدن، از بدن آنان خون جارى مى‏شود. هرچند بسيارى از شيعيان هند اين عمل را ناپسند مى‏دانند و مرتكب آن نمى‏شوند در عين حالى كه نسبت به امام حسين(ع) اعتقاد كامل دارند.
بعد از آن زنجير زنى از هندوستان به ايران آمد. با اين تفاوت كه در ايران زنجيرزنى به صورت معمولى و بدون خونريزى است ولى در هندوستان بسيار وحشت‏آور است.
زنجيرزنى هندى كه همراه با خونريزى است از سوى مراجع تقليد شيعه تحريم شده است. آيةالله سيد محسن امين از اولين كسانى است كه به اين گونه اعمال اعتراض و آن را تحريم كرد. آيةالله سيد ابوالحسن اصفهانى نيز فتوا به حرمت اين گونه اعمال داد، (موسوعة العتبات المقدسه،ج 8, ص ۳۷۸)
نتيجه بحث:
بنابراين هر چند در مورد كيفيت عزاداري (سينه زني و زنجير زني) حديث و يا روايتي نداشته باشيم و ضرورت هم ندارد كه در تمامي موارد جزئي، حديث و دستور خاص وارد شده باشد زيرا اصل و كليت آن از سوي ائمه (ع) بيان شده است. اما از مجموع احاديثي كه در رابطه با اصل عزاداري امام حسين (ع) و نيز از سيره مستمره ائمه (ع)، مي توان استفاده كرد، اين است كه عزاداري امام حسين (ع) بايستي توأم با شكوه، فرياد، هيجان، اشك و ناله برخواسته از مكتب عاشورا باشد و طبيعي است كه راه اندازي دستجات، دسته هاي سينه زني و زنجير زني به شكل معقول و متعارف و همراه با وقار، حزن، اندون و ماتم، تا حدي كه موجب وهن اسلام و اضرار بر نفس نباشد نقش مثبت و سازنده در شكوه و شور مجالس عزا دارد و نمي توان آن را نفي كرد.