رابطه خطبه امام سجاد(ع) در شام با معنای «لآ إِكْرَاهَ فِى الدِّين»

سپس مى‏ فرمايد: «قَد تَّبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَىِّ» يعنى با وجود و ظهور اسلام و قوانين و احكام آن، رشد از غى جدا شد و در دو صف متمايز قرار گرفت. هدايت از ضلالت متمايز گشت و در صف مقابل قرار گرفت. كسانى كه مى ‏گويند از «لآ إِكْرَاهَ فِى الدِّينِ» استفاده مى ‏شود كه منظور اسلام اين است كه: در دين هيچ اكراهى نيست؛ يعنى مردم هر فكر و هر دينى كه مى ‏خواهند براى خود بپسندند، بپسندند؛ يهودى باشند، نصرانى باشند، هر مرامى مى ‏خواهند داشته باشند داشته باشند، حرف آنها غلط است. اسلام مى ‏گويد: انسان فقط بايد اسلام داشته باشد. «وَ مَن يَبْتَغِ غَيْرَ الإسْلَمِ دِينًا فَلَن يُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِى الآخِرَةِ مِنَ الْخَسِرِينَ (2) إِنَّ الدِّينَ عِندَ اللَهِ الإسْلَمُ.» (3)

اسلام براى تربيت مردم است؛ براى دعوت به حق و توحيد است و افرادى كه مسلمان نيستند اصلا براى آنها ارزش قائل نيست. تمام جهادها براى دعوت آنها به فطرت توحيد است و لذا با يهود و نصارى كه داراى توحيد هستند در جهاد تخفيف قائل است و آنها را اگر اسلام نياورند، با گرفتن جِزْيه بر همان مرام اوليه خود آزاد مى ‏گذارد و نمى ‏كشد.

معنى آيه اين نيست كه شما در هر مرامى كه مي خواهيد آزاديد؛ هر عقيده ‏اى كه انتخاب كنيد مختاريد! وقتى خداوند اسلام را حق مى ‏داند، توحيد را حق مى ‏داند و بس، و رسالت رسول الله را حق مى ‏داند و بس، ديگر در اين صورت نمى‏تواند اجازه دهد كه افراد دنبال هر مرام و هر عقيده و هر آئينى بروند. اين كلام خلاف ضرورت اسلام است.

«لآ إِكْرَاهَ فِى الدِّين» معني اش اين است كه: در عقيده باطنى و قلبى افراد اجبار و اكراهى نيست يا اخبار از اين معنى است كه فردى كه اسلام آورد عقيده باطنى او هرچه باشد به آن دسترسى نيست. پس معنى آيه اين چنين نيست كه انسان در هر مرامى آزاد است، بلكه مفاد و تفسيرش اين است كه بعد از اينكه غى از رشد جدا شد و ضلالت از هدايت متمايز گشت، آن كسى كه دنبال غى و ضلالت مى ‏رود خودش بين خود و خدا به آثار و عواقب وخيم آن مى ‏رسد و آن كسانى كه به رشد رسيده ‏اند، آنها دنبال حقيقت و سعادت مى‏روند.

و در مقابل اينها افرادى هستند كه مى ‏گويند: خير، دين، دين اكراه است و حتماً بايد كه مردم با اكراه و اضطرار و اجبار اسلام بياورند و دليلش آيات جهاد است كه امر به قتال با مشركين مى ‏كند: «وَ قَاتِلُوا الْمُشْرِكِينَ كَآفَّةً كَمَا يُقَاتِلُونَكُمْ كَآفَّة»(4) و به طور كلى حيات اسلام بر اساس جهاد است. آن وقت چگونه مى ‏توان گفت: اسلام دينى است كه در آن اكراه نيست. مگر اكراه از اين بالاتر مى ‏شود كه با شمشير بيايند و انسان را وادار بر دينى كنند؟!

امام سجاد (عليه السلام) در خطبه ‏اى كه در شام و در حضور يزيد خواندند، مى‏ فرمايد: من فرزند آن كسى هستم كه آن قدر شمشير بر خَراطيم عرب زد تا شهادت به «لا إلَهَ إلا اللهُ» دادند. خراطيم جمع خرطوم به معنى بينى است، يعنى آن قدر شمشير بر دماغ ها و بينى ‏هاى مردم كوبيد تا اينكه گفتند: لا إلَهَ إلا اللهُ. أمير المؤمنين(عليه السلام» بايد با شمشير بر خراطيم آنها بكوبد تا شهادت به توحيد بدهند! زيرا صاحبان خراطيم، بهائم و درندگانى هستند كه به جز كوبيدن شمشير بر خرطوم آنها راه ديگرى نيست.

وقتى راه سعادت، راه توحيد و اسلام و بهره از اين مواهب عاليه است و آنها از اين راه مى ‏گريزند و حاضرند به هر دنائت و خَساست و رذالتى تن بدهند تا اسلام نياورند، بايد آنها را با شمشير راست كرد؛ و آن قدر شمشير بر خرطومشان كوبيد تا اينكه در طريق مستوى قرار گيرند. دين حق اين چنين دينى است!

جهاد از اركان اسلام است و عزت اسلام به جهاد است و اين امر مسلم است. پس در اينكه حتماً مردم بايد مسلمان بشوند و دين، دين اسلام است «إِنَّ الدِّينَ عِندَ اللَهِ الإسْلَمُ»(5) شكى نيست و جهاد هم از اركان ضروريه و ثابت است و لذا اين آيه ناسخ «آيه لآ إِكْرَاهَ فِى الدِّينِ» نخواهد شد، كما اينكه بعضى از مفسرين اين طور پنداشته اند.

گفته‏اند: «لآ إِكْرَاهَ فِى الدِّين» صحيح است، اما اين آيه در بَدو اسلام بود؛ ولى بعداً آياتى آمد، مانند: «قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَهِ وَ لَا بِالْيَوْمِ الآخِرِ وَ لَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَهُ وَ رَسُولُهُ وَ لَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَبَ حَتَّى‏ يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَن يَدٍ وَ هُمْ صاغِرُون»(6) يا آيه: «وَ اقْتُلُوهُمْ حَيْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ»(7) «هرجا مشركى يافتيد بكشيد.» كه آيه لآ إِكْرَاهَ فِى الدِّين را نسخ كرد.

اين استدلال تمام نيست و اين آيات ناسخ نيستند. «لآ إِكْرَاهَ فِى الدِّين» راجع به عقيده باطنى است، نه احكام ظاهرى. در احكام ظاهرى و پذيرش حكومت اسلام و گردن نهادن به ولايت فقيه و محكمه اسلام و فتواى فقيه همه بايد تسليم باشند و نمى ‏توانند چون و چرا كنند.

«لآ إِكْرَاهَ فِى الدِّين» در مقام عقيده قلبى است و هيچ منافاتى با قتال ندارد و آيات: «قَتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَهِ وَ لَا بِالْيَوْمِ الآخِرِ و يا قَتِلُوا الْمُشْرِكِينَ كَآفَّة» و أمثال آن اگر ناسخ «لآ إِكْرَاهَ فِى الدِّينِ» بوده باشند بايد ناسخ مبدأ حكمش باشند حكمى كه نسخ مى ‏كند حكمى را، ملاك آن حكم را هم نسخ مى‏ كند؛ مبدأ و منشأ آن حكم را هم نسخ مى‏ كند؛ در حالى كه خداوند علّت «لآ إِكْرَاهَ فِى الدِّينِ» را «قَد تَّبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَىِّ» قرار داده است.

چرا اكراه در دين نيست؟ زيرا بعد از اين آيات ظاهرات و أدله و بينات، ديگر راه رشد از راه غی جدا شده است و در اين صورت ديگر اكراه معنى ندارد و خود به خود قلبهاى مريض از قلبهاى سالم و راشد متمايز شده و در دو صف متقابل قرار گرفته‏اند.

و اين مطلب «قَد تَّبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَىّ» قابل نسخ نيست و هيچ گاه برداشته نمى ‏شود. آيات محكمات قرآن و أخبار مبيَّنه شرع قابل نسخ نيست؛ و وقتى قابل نسخ نبود حكمى هم نمى‏ تواند «لآ إِكْرَاهَ فِى الدِّينِ» را كه بر مبناى «قَد تَّبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَىِّ» است بردارد.

و على هذا، «لآ إِكْرَاهَ فِى الدِّينِ» بر موطن خود باقى است، و آيات جهاد هم به جاى خود باقى خواهد بود و هيچ كدام تصادمى با يكديگر ندارند. «لآ إِكْرَاهَ فِى الدِّينِ» راجع به اعمال قلبى و اعتقاد باطنى است؛ هر كس هر عقيده ‏اى مي خواهد داشته باشد اكراهى نيست. «و قَتِلُوا الْمُشْرِكِينَ كَآفَّة» در أحكام ظاهر و تسليم شدن به حكم اسلام است و اقرار و اضطرار و اجبار به قبول اسلام است.