10 جریان فرقه‌ای فعال در ایران

حجت‌الاسلام والمسلمین حمزه شریفی دوست از پژوهشگران پژوهشگاه باقرالعلوم که در کارنامه خود تألیفاتی نظیر «آسیب‌شناسی معنویت‌های نوظهور»، «شیطان‌گرایی»، «عرفان حلقه» و «عرفان سرخ‌پوستی» را دارد، در مجله عصر اندیشه به بیان 10 جریان فعال عرفان‌های نوظهور در کشور با موضوع «جریان‌شناسی معنویت‌های نوظهور در ایران امروز» پرداخته است.

*جریان‌شناسی معنویت‌های نوظهور در ایران امروز

امروزه در ایران تعداد زیادی از جریان‌های معنوی در حال فعالیت هستند. بسیاری از این جریان‌ها وارداتی‌اند و پاره‌ای هم بومی و داخلی. تا کنون اسامی مختلفی برای نامگذاری این جریانات انتخاب شده است؛ در مجامع آکادمیک و مراکز پژوهشی نام‌هایی همچون جنبش‌های دینی نوین و ادیان سکولار کاربرد دارد. در جمع‌های عمومی‌تر نام‌هایی مانند عرفان‌های نوظهور، معنویت‌های جدید و یا نحله‌های انحرافی بر سر زبان‌هاست.

این جریانات از منظرهای مختلف قابل دسته‌بندی‌اند و تاکنون دسته‌بندی‌های متفاوتی در این باب عرضه شده است. پاره‌ای از این تقسیم‌بندی‌ها بر مبنای جایگاه خدا در این جریانات صورت گرفته و بعضی از دسته‌بندی‌ها ناظر به نگرش جنبش‌های معنوی در باب فرجام و پایان زندگی صورت پذیرفته و بعضی دیگر با لحاظ جغرافیا و خاستگاه مکاتب سازمان‌یافته است.

اگر چه با تمرکز بر پاره‌ای از شاخص‌ها و ممیزات می‌توان در این تقسیم‌بندی تغییراتی داد و با جابه‌جایی‌ اندکی بعضی از جریانات را به دسته دیگر منتقل نمود، اما دسته‌بندی زیر به دلیل سهولت در فهم مفید خواهد بود و خواننده با آرایش کلی این جنبش‌ها آشنا خواهد شد. آنچه در این نوشتار تعقیب شده ارائه دسته‌بندی جدیدی است که بر مبنای رفتار عملی گروه‌ها و جریان‌ها سامان گرفته و جهت‌گیری کلی هر گروه را در سلوک عملی روشن می‌کند. به عبارت روشن‌تر مبنای این دسته‌بندی، رفتار و هدف رفتاری است نه بینش و نگرش.

معنویت‌های نوظهور از منظر رویکرد رفتاری و جهت‌گیری‌ عملی در هفت عنوان زیر قابل دسته‌بندی‌اند:

آیین‌های روان‌شناختی، هنرهای انرژیایی، آیین‌های جادومدار، آیین‌های جنسی، آیین‌های درمانی، آیین‌های رویامحور، آیین‌های ورزشی.

1-آیین‌های درمانگرا

مکاتب درمانگرا گستردگی و تنوع زیادی دارند؛ به گونه‌ای که از عرفان حلقه گرفته که شکلی از درمان شمنی محسوب می‌شود تا مکاتبی مانند آیورودا، انرژی درمانی، ریکی، مغناطیس‌درمانی، ساهاجا یوگا که درمان‌هایی از طریق انرژی‌اند و گونه‌هایی از طب مکمل مانند همیوپاتی، همه شاخه‌هایی از آیین‌های عرفانی محسوب می‌شوند.

در میان عرفان‌های درمان‌گرا دو جریان بیشترین گسترش را داشته و صد البته بیشترین آسیب‌ هم مربوط به همین دو جریان بوده است. اول جریان عرفان حلقه (کیهانی) و دوم جریان انجمن‌های 12 قدمی است.

*عرفان حلقه؛ جن‌گیری مدرن

عرفان حلقه یکی از چالشی‌ترین روش‌های درمان در کشور بوده است. این جریان نه عرفانش از طرف علمای حوزه تأیید شده است و نه درمانیش از طرف مراکز آکادمیک. سال‌هاست که طرفداران عرفان حلقه ادعا می‌کنند روش‌های درمانی‌شان علمی است، در حالی که مراکز تحقیقاتی وزارت بهداشت نه متدلوژی عرفان حلقه را علمی می‌دانند و نه اثربخشی درمانش را تأیید می‌کنند. از سوی دیگر افراد فراوانی به مرور از این جریان جدا شده و با گارد اعتراض، جنبش‌ نجات‌یافته‌های از حلقه را تشکیل دادند و به عنوان آسیب‌دیده حلقه، به جرگه شاکیان خصوصی رهبر حلقه(محمدعلی طاهری) پیوستند. این افراد از ورود موجودات عجیب و غریب به زندگی خود و آلودگی به جنیان سخن می‌گویند و مدل درمانی حلقه را جن‌گیری مدرن (با مخفی شدن پشت واژگان جدید و آکادمیک) می‌دانند. به گفته این افراد آنچه عرفان حلقه نامش را برون‌ریزی نهاده است، نه تنها بیرون انداختن ارواح و کالبد ذهنی نیست، که خودش درون‌ریزی یعنی وارد کردن جنیان و اوهام در زندگی و ذهن افراد است. کار به جایی رسید که برخی از پایه‌گذاران عرفان حلقه، از این جریان برائت جسته و آن را فرقه‌ای خطرناک خواندند؛ فرقه‌ای که کارش سر کیسه کردن مردم است و درمانش هم طلسم و جن‌گیری. این جریان هم‌اکنون فعالیتش ممنوع و غیرقانونی اعلام شده و پایه‌گذارش هم چند سالی است به جرم مداخلات درمانی غیرمجاز و کسب اموال نامشروع در زندان به سر می‌برد. البته بسیاری از نیروهای اصلی حلقه در خارج از کشور از جمله آمریکا و انگلیس هستند و شبکه‌های ضدانقلاب تا کنون برنامه‌های زیادی را برای حمایت از «محمدعلی طاهری» و عرفان حلقه پخش کرده‌اند.

*انجمن‌های 12 قدمی

انجمن‌های 12 قدمی که مهم‌ترین شاخه آن در ایران انجمن معتادان گمنام (ان.ای) است، جریان گسترده‌ای است که قریب به 10 سال است در کشور در حال فعالیت و گسترش است. زادگاه این انجمن، ایالات متحده آمریکاست که در حال حاضر برای تمامی زیرشاخه‌های خود برنامه‌های متعددی را طراحی و اجرا می‌کند. از جمله این برنامه‌ها تدوین کتاب، چاپ نشریه و جزوات، تولید چیپ و نماد و سیاست‌گذاری است. سابقه انجمن‌ به حدود 60 سال پیش برمی‌گردد، یعنی سال 1963 که اولین کتاب این گروه در آمریکا به چاپ رسید و 9 سال بعد یعنی سال 1972 دفتر خدمات جهانی این انجمن را برای جهانی‌سازی این ایده و ایجاد نمایندگی در کشورهای دیگر رسما در آمریکا به ثبت رساند.

هم‌اکنون کم نیستند کشورهایی که مانع فعالیت انجمن شده‌اند و مجوز فعالیت به آن نداده‌اند؛ مثلا حتی رژیم غاصب اسرائیل از جمله کشورهایی است که تاکنون روی خوش به این انجمن نشان نداده است و یا کشور چین که تعداد معتادانش سه برابر کل جمعیت ایران است، هنوز تعداد گروه‌هایش حدود یک درصد انجمن ایران است. انجمن ایران هم‌اکنون فعال‌ترین انجمن دنیاست به گونه‌ای که از زادگاهش یعنی آمریکا هم جلو زده است. در ایران 4 هزار گروه و 18 هزار جلسه هفتگی وجود دارد که قریب به ثلث فعالیت انجمن در کل دنیا را تشکیل می‌دهد. آنتونی اندمونسون مدیر اجرایی انجمن در آمریکا که چند سال پیش به ایران آمده بود، در مصاحبه با دانشگاه علوم پزشکی تهران، تعداد اعضای ان.ای در ایران را 750000 نفر ذکر کرد و استراتژی دفتر آمریکا را علت رشد بیشتر این انجمن در ایران اعلام کرد. به همین دلیل دفتر منطقه‌ای شرق آسیا هم در ایران مستقر شده و دفتر ایران مأموریت راه‌اندازی و گسترش این انجمن در افغانستان، پاکستان و کشورهای عربی را عهده‌دار است.

از نظر منابع آموزشی، دفتر خدمات آمریکا به هیچ گروهی در دنیا اجازه تدوین و یا کم و زیاد کردن کتاب و متن را نمی‌دهد و دیگر کشورها فقط اجازه دارند متونی را که از دفتر خدمات جهانی بیرون می‌آید تدریس کرده و آموزش دهند. دفتر آمریکا این حق را «مایملک معنوی» خویش می‌داند و آن را منحصرا در اختیار خود گرفته است. آنچه که باعث شده انجمن در میان معتادان ایرانی مخالفانی داشته باشد وابستگی انجمن ایران به انجمن آمریکاست. این گروه از معتادان ایرانی می‌گویند: چرا تعدادی از معتادان آمریکایی در کشورشان نشسته‌اند و برای ما تعیین تکلیف می‌کنند و ما را به هیچ گرفته و اصلاً عددی حساب نمی‌کنند؟ به گونه‌ای که ما اجازه نداریم 12 قدمی را که بیش از نیم قرن پیش یک الکلی آمریکایی (بیل ویلسون) گفته است حتی یک قدم کم یا زیاد کنیم؟ این گروه حضور افرادی به عنوان نماینده در جلسات لس آنجلس را تشریفاتی می‌دانند و حرف آخر را مربوط به آمریکایی‌هایی می‌دانند که اکثریت جلسه را در اختیار گرفته‌اند و به نام هیأت امنا بر معتادان ایرانی حکومت می‌کنند.

از نظر مالی باید دانست که انجمن با کمک مالی معتادان اداره می‌شود که به صورت خودیاری (با نام سبد سنت هفت) در جلسات جمع آوری می‌شود. به گفته یکی از رابطان انجمن به طور متوسط در هر ماه حدود 200 هزار تومان از هر گروه در ایران جمع‌آوری می‌‌شود(4000 گروه). هم‌اکنون گروه‌های زیادی در مساجد، حسینیه‌ها، مدارس، پارک‌ها و بهزیستی تشکیل جلسه می‌دهند و از این جهت هزینه مکان از گروه‌ها برداشته شده و تنها هزینه پذیرایی، آن هم در حد چای برای گروه‌ها وجود دارد. آنچه که بیشتر باعث دلخوری برخی پاکی‌بالاها شده این است که چرا به صورت پیوسته پول‌های اضافه در هر گروه، به دفتر ناحیه و از آنجا به دفتر تهران و سپس به دفتر خدمات جهانی در آمریکا منتقل می‌شود؟ قابل ذکر است سیستم مالی انجمن‌ طبق قوانین داخلی انجمن، اجازه نظارت به نهادهای رسمی در ایران را نمی‌دهد و نهادهای نظارتی مانند دیوان محاسبات، سازمان بازرسی و وزارت اطلاعات هیچ‌گونه کنترلی بر دخل و خرج‌های انجمن در ایران ندارند. از این جهت هیچ گزارشی از تراز مالی انجمن در کشور وجود ندارد.

طبق گزارشات رسمی از هر 100 نفری که به جلسات انجمن در آمریکا می‌آیند کمتر از پنج نفر موفق به ترک می‌شوند (یعنی پنج درصد). در ایران هم میزان موفقیت انجمن در همین حدود است. روش‌های دیگر ترک اعتیاد مانند کنگره 60 برای خود 25 درصد ترک قطعی اعلام کرده‌اند و همین طور روش‌های کارآفرینی معتادان بیش از 30 درصد آمار داده‌اند.

ان.ای همچنان که طرفدارانی دارد و همین طور اعضای متعصبی تربیت کرده است، مخالفینی هم در خود آمریکا دارد. به گونه‌ای که یکی از پژوهشگران برجسته آمریکایی گفته است؛ ان.ای هیچ کارآمدی برای ترک اعتیاد ندارد و برای درمان، شانس افرادی که به جلسات نمی‌آیند، مساوی و حتی بیشتر از ان.ای است.

انجمن بر خلاف ظاهر ساده‌ای که دارد، از نظر تشکیلاتی بسیار پیچیده و دارای سلسله مراتب زیادی است. به گونه‌ای که بسیاری از اعضای عادی انجمن نمی‌دانند اطلاعات مربوط به گروه‌ها به صورت مویرگی و از کانال همین سلسله مراتب به رأس هرم منتقل می‌شود و خواسته‌های دفتر آمریکا با همین شیوه در کمترین زمان به پایین‌ترین گروه‌ها می‌رسد و هیچ ناظری هم متوجه این «تبادل اطلاعات» نمی‌شود. شاید آنچه باعث شده برخی کشورها به انجمن به چشم تردید بنگرند و مانع فعالیتش شوند، همین ساختار هرمی است که به راحتی قادر است از معتادان یک ارتش نامرئی ایجاد کرده و آن‌ها را در خدمت مطامع بیگانگان قرار دهد. به چنین اقدامی «بازیافت نیروی انسانی» گفته می‌شود؛ به این معنا که یک کشور خارجی از شهروندان یک کشور دیگر یارگیری کرده و بعد از سازماندهی، آنها را در جهت منافع خود به کارگیری کند. به خصوص جایی که گروه بازیافتی، نه تنها محبوبیت اجتماعی خود که مقبولیت خانوادگی خویش را نیز از دست داده و حتی طرد و اخراج شده‌اند (مانند معتادان)، در چنین فضایی بهبودیافته‌ها چون خود را به یک پایگاه خارجی (که در ظاهر به شکل یک جمعیت خیریه فعالیت می‌کند) مدیون می‌دانند، با یاری‌‌رسانان خارجی خوش‌بین بوده و حتی به آنها همچون منجی می‌نگرند.

2-عرفان‌های انرژیایی

دسته دیگر از معنویت‌های جدید در کشور جریان‌هایی است که با هدف کسب انرژی بیشتر و استفاده از این قوه، تعلیمات و آموزش‌هایی را دارند. هماهنگی و همسویی میدان‌های انرژی بدن با هم و با میدان‌ انرژی سراسری در کیهان، هدف اصلی این دسته از آیین‌هاست. مثال واضح برای این نوع، فنگ‌شویی، واستوشاسترا و بادی آرت است.

واستوشاسترا یا معماری ودائی، دانشی است که در زمینه قوانین طبیعت و تأثیرات این قوانین بر روی زندگی انسان سخن می‌گوید. این آیین مدعی است کارخانجاتی که در حال ورشکستگی هستند، واحدهای مسکونی که از فقدان شادی رنج می‌برند و بیمارانی که بیماران‌شان نیاز به بهبودی سریع دارند، با استفاده از اسلوب‌های معنوی که در رنگ‌ها و نور و صدا نهفته است قادر هستند به وضعیت مطلوب دست یابند.

«بادی آرت» که به هنر بدن نیز شهرت دارد، مرامی معنوی است که با هدف تعویذ و پرهیز از انرژی‌های منفی و نیروهای شر، اشکالی از خالکوبی و تاتوی کهن را با اجزای بدن پیوند می‌زند. این «هنر روحی» از آنجا که باور دارد نقوش روی بدن و برجستگی‌های ضابطه‌مند باعث رهایی از شر و بدی می‌شود، «حرز همراه» نام گرفته است. «بادی آرت» در سرزمین کهن هند و مصر رواج داشته و با عقاید ایشان ممزوج شده است. گذشتگان با توجه به این اعتقادات مرده‌های خود را با نقوش حک شده در تابوت می‌گذاشتند و معتقد بودند با جذب انرژی مثبت، جسم و روح از شر شیاطین در امان است. راندن انرژی‌های منفی و دفع روح شریر از بدن و جذب روح پاک، دو رویکرد اصلی در بادی آرت است.

فنگ‌شویی هم مرامی است که از دو جریان بالا پررنگ‌تر در کشور فعالیت می‌کنند. این ایده در مجموعه تلویزیونی پایتخت ۴ به نقل از بازیگر چینی (چوچانگ) در خانه شخصی ارسطو به نمایش گذاشته شد!

3-آیین‌های جادومدار

مراد از آیین‌های جادویی، مرام‌هایی است که بر محور آیین‌ها و مناسک جادویی و تقدس بخشی به جادو بنا شده و مناسک جادویی را به عنوان بخشی از زندگی معنوی و تحول روحی مثبت پذیرفته‌اند. نمونه روشن این آیین‌ها، پائولوکوئلیو، عرفان سرخ‌پوستی، مکتب لامائیسم (دالایی لامای چهاردهم) و مرام شیطان‌پرستی است.

آنچه در باب آیین‌های جادومدار قابل ذکر است تقابل و ضدیت این جریان‌ها با معارف الهی و دینی است. سنت جادوگری از سنت‌های کهن است که در رویارویی با آیین‌های توحیدی ریشه دارد. در قرآن این عمل مذمت شده و در روایات شیعی در مرتبه انکار خدا از آن نام برده شده است. جادوگری در مسیحیت، نوعی کفر تلقی شده و در متون کهن یهود از آن به نوعی بت‌پرستی یاد شده و چنان وانمود شده که هدف اساسی بسیاری از پیامبران بنی‌اسرائیل به نقل متون مقدس یهود، مبارزه با این مرام خطرناک بوده است؛ به گونه‌ای که در تلمود، گنجینه دینی کهن یهود، جاودگر مجرم و محکوم است؛ زیرا از اوامر تورات می‌گذرد؛ در حالی که شعبده باز با وجودی که تایید نمی‌شود، مجرم نیست و بدین‌سان هر نوع سحر و جادو و فالگیری به شدت تقبیح و محکوم شده، تا جایی که جادوگری از اعمال مخصوص بت‌پرستان قلمداد شده است.

4-آیین‌های ورزشی

پیگیری عرفان و معنویت امروزه تنها از طریق درمان، مدیتیشن و مراقبه و یا جادو دنبال نمی‌شود. در بعضی از مکاتب، ورود به عرفان با ورزش آغاز می‌شود و یا دست کم با آن لازم دارد. توجه به تکنیک‌های جسمی و ورزشی، از این منظر در پاره‌ای از مکاتب برجسته است که با تحول روحی و تغییر باطنی همراه است. طریقت‌هایی مانند ذن‌ نیز از این دریچه جایگاهی در مکاتب ورزشی دارد.

بسیاری از ورزش‌های رزمی در شرق همانند تای جی چوان، کونگ‌فو و ... آیین‌های روحی و باطنی هستند. دو نمونه روشن برای آیین‌های ورزشی یوگا و ورزش‌های عرفانی شاهمیری است.

5-آیین‌های رویامحور

این جریان که یک مصداق مشهور دارد درصدد است با تکنیک‌هایی مانند سفر روح و رویابینی پیروان خود را به تجربه معنوی و عرفانی برساند. مصداق بارز این جریان، مکتب آمریکایی اکنکار است که به دلیل نظامی‌گری پایه‌گذارانش موضوع گفت‌وگو و چون و چراهای مختلفی در مجامع علمی شده است. این جریان ملغمه‌ای از مکاتب هندی و ادیان الهی و روان‌شناسی جدید است.

پال توئیچل پایه‌گذار اکنکار، در سال 1922 در آمریکا متولد شد و در سال 1942 وارد نیروی دریایی آمریکا شد. چند سال بعد از جدایی از همسرش خود را به عنوان نهصد و هفتاد و یکمین پیامبر اکنکار معرفی کرد. در سال 1965 اکنکار به صورت یک سازمان غیرانتفاعی در کالیفرنیا به ثبت سید و فعالیت خود را آغاز کرد. شش سال بعد، توئیچل در سال 1971 در گذشت.

بعد از درگذشت پال، پیامبری اکنکار به داروین گراس رسید. وی بعداز انتخابش به پیامبری، با همسر پال ازدواج کرد. چند سال بعد در اکنکار دودستگی رخ داد؛ دسته‌ای از گراس طرفداری کردند و تعدادی دیگر که خود را هواداران و شاگردان پال می‌خواندند با رهبری گراس مخالفت کردند. سرانجام بعد از آنکه گیل همسر سابق پال، از گراس جدا شد، شورای اکنکار به کناره‌گذاری گراس از اکنکار رای داد و هارولد کلمپ رهبر فعلی این جریان را که افسر نیروی هوایی آمریکا بود به عنوان استاد حق در قید حیات انتخاب کردند.

مهم‌ترین شعاری که اکنکار را از دیگر مکاتب عرفانی متمایز می‌کند، تأکید فراوان این مکتب بر سفر روح است. سفر روح که بنا به اذعان منابع اکنکار، تنها برای طرفداران اکنکار میسر است غایت سیر معنوی در اکنکار محسوب می‌شود. این سفر که انعکاس آگاهی‌های باطنی است، جذبه‌، شوق، شعف صعود با استفاده از تمرینات معنوی اک است. پال توئیچل در کتابش «اکنکار، کلید جهان‌های سری» سفر روح را به معنای جدا شدن روح از بدن تعریف کرده و مدعی می‌شود در این سفر هر یک از جهان‌های خداوند تشریح شده که تاکنون تنها 12 سیاره شناخته شده آن وجود دارد.

تنها از هارولد کلمپ رهبر در قید حیات اکنکار چند کتاب پیرامون رویابینی و سفر روح منتشر شده است؛ مانند کتاب‌های هنر رویابینی، استاد رویا، تمرینات معنوی اک، از استاد بپرسید و ...

6-آیین جنسی

موضوع ارتباط آزاد جنسی در پاره‌ای از جریانات معنویت‌گرا تأیید شده است. پائولوکوئلیو در کتاب‌هایش به این موضوع پرداخته و تقدس آن را تبلیغ کرده است؛ تا جایی که کتابی مستقل در باب پیوند سکس با عرفان نگاشته است. در عرفان یهود و فرقه کابالا این موضوع جایگاه ویژه‌ای دارد. آنتوان لاوی مؤسس شیطان‌پرستی در کتاب مقدس شیطان‌پرستان اعلام کرده که شیطان‌پرستی از سکس آزاد دفاع می‌کند و همه گونه این عمل را تأیید می‌کند. در منابع اصلی یوگا که برگرفته از مذهب تانتر است، آزادی جنسی به شکل مقدس ترویج شده است. اما در پاره‌ای از جریانات، «سکس» از مرحله تأیید فراتر رفته و محور سلوک عملی قرار گرفته و شاخص مهمی برای عرفان و معنویت قلمداد شده است. یکی از جریان‌های جنسی در کشور مرام «راجنیش باگوان» مشهور به اُشو است.

7- عرفان‌های روان‌شناسی

مراد از عرفان‌های روان‌شناسی، جریان‌هایی هستند که از روان‌شناسی جدید متأاثرند و به صورت پررنگی از آموزه‌های روان‌شناسی در تعلیمات خویش بهره گرفته‌اند، این جنبش که هم‌اکنون فراگیرترین و گسترده‌ترین جریان معنویت‌گرا در ایران است، مفاهیمی همچون شادی، هیجانات مثبت، آرامش، مثبت‌اندیشی را با مفاهیم روحی و معنوی ترکیب کرده و تلاش دارد سبک زندگی جدیدی عرضه کند. شاخصه اصلی این سبک زندگی، احساس موفقیت و برخورداری از حس معنوی و در نتیجه رضایتمندی روحی و باطنی خواهد بود.

امروزه کتاب‌های مربوط به این جنبش با طرح شعارهایی همچون جادوی تفکر مثبت، قدرت درون، زندگی موفق، راز تحول، معجزه تفکر، تحول معنوی و مفاهیمی از این دست به صورت چشم‌گیری در گیشه کتابفروشی‌ها به چشم می‌خورد. اگرچه این کتاب‌ها همگی از مفاهیم روان‌شناسی بهره برده‌اند، اما به شکل برجسته‌ای به بینش معنوی، تحولات روحی و راهکارهای باطنی همچون مدیتیشن و مراقبه پرداخته‌اند و با تکیه بر اصول قانون جذب، به باطن‌گرایی و معناخواهی روی آورده‌اند.

با توجه به اینکه مؤلفان این آثار و عناوین کتاب‌ها و منابع بسیار پر تعداد است و فرصت پرداختن به باورها و مبانی اندیشه‌ای رهبران این جنبش در این نوشتار کوتاه فراهم نیست، تنها به ذکر این نکته بسنده می‌کنیم که در میان تعلیمات گسترده این جریان، مفهوم کلیدی «ثروت و پول» با نگرش معناگرایانه در صدر تعلیمات این جریان است که آنرا در قالب فرضیه جدیدی به نام قانون جذب (راز) در کشور تبلیغ می‌کنند.