آیا انقلاب اسلامی موجب تقویت دینداری مردم شد؟

بدون تردید شکل‌گیری انقلاب اسلامی دگرگونی و تغییر در ارزش‌های حاکم بر جامعه را به دنبال داشت و مردم به دنبال بی‌اعتنایی بلکه مبارزه رژیم ستمشاهی با دین و آموزه‌های اسلامی با هدف و شعار اسلام‌خواهی به مقابله با رژیم گذشته پرداخته و زمینه برپایی نظام جمهوری اسلامی را فراهم کردند و در راستای همین خواست و مطالبه مردم «ایجاد محیط مساعد برای رشد فضایل اخلاقی بر اساس ایمان و تقوی و مبارزه با کلیه مظاهر فساد و تباهی»(1) به عنوان یکی از اهداف اساسی جمهوری اسلامی بر شمرده شده و از اصول محوری قانون اساسی تنظیم «کلیه قوانین و مقررات مدنی، جزایی، مالی، اقتصادی، اداری، فرهنگی، نظامی، سیاسی و غیر اینها بر اساس موازین اسلامی است و این اصل بر اطلاق یا عموم همه اصول قانون اساسی و قوانین و مقررات دیگر حاکم است و تشخیص این امر بر عهده فقهای شورای نگهبان است».(2)

در این راستا نظام جمهوری اسلامی تلاش کرده است تا زمینه ترویج و تبلیغ فرهنگ اسلامی در جامعه فراهم کند و با مفاسد در بخش‌های مختلف برخورد کند. برای ارزیابی اینکه آیا نظام جمهوری اسلامی توانسته است موجب دینداری مردم شود یا نه؟ واحد شبهه‌شناسی مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم به تحلیل این موضوع پرداخته است که در ادامه می‌آید:

لازم است به دو محور اساسی توجه شود یک محور، اقدامات نظام جمهوری اسلامی در جهت تقویت روحیه دینداری مردم محور دوم موانع و آسیب‌های فراروی این مسأله.

*اقدامات نظام جمهوری اسلامی در تقویت روحیه دینداری مردم

در مورد محور نخست لازم به ذکر است که مقایسه دینداری مردم پیش از انقلاب و پس از انقلاب گویای نقش انقلاب اسلامی در ترویج ارزش‌ها و مقابله با ضد ارزش‌ها است، هر چند این تأثیر در همه برهه‌های تاریخ انقلاب اسلامی به یک میزان نبوده و با شدت و ضعف‌هایی همراه بوده است. انقلاب اسلامی با تأثیرات شگرف خویش توانست جامعه ایرانی که پیش از انقلاب توسط رژیم گذشته به سمت فساد و قهقرا سوق داده شده بود را بار دیگر زنده کند و وجدان و فطرت خفته آنان را بیدار کند و از جوانانی که رژیم ستمشاهی در به فساد کشاندن آنها تلاش بسیاری کرده بود، جوانانی بسازد و تربیت کند که در دوران جنگ تحمیلی و پس از آن در عرصه‌های مختلف برای کشور جان خویش را فدا کرده و برای نظام افتخار آفرینی کنند. به عنوان نمونه در بررسی آماری که در زمینه تحول ارزش‌ها در جامعه ایران پس از انقلاب اسلامی صورت گرفته است.(3)

نتیجه‌ای که از پرسش از تعدادی از پاسخ‌دهندگان در خصوص سیر تحول ارزش‌های خاص دینی و عبادی در چهار شاخص فرعی؛ توجه به نماز و عبادت، شرکت در مساجد و حسینیه‌ها و مراسم مذهبی، توجه به خدا و پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) و گرایش به قرآن و معارف اسلامی به دست آمده، این است که از تعداد 225 نفر پاسخ دهنده به این پرسش (شاخص فرعی اول)، تنها 56 نفر توجه به عبادت و نماز را در دوران قبل از انقلاب زیاد و بسیار زیاد ارزیابی کرده‌اند، حال آنکه تعداد 205 نفر برای سال‌های اول پس از انقلاب و تعداد 144 نفر برای حال حاضر، توجه به نماز و عبادت را در سطح جامعه زیاد و بسیار زیاد دانسته‌اند که نشان دهنده این امر است که مقایسه وضع کنونی جامعه با قبل از انقلاب، تحول مثبت و چشمگیری را نشان می‌دهد.

اگرچه در مقایسه با سال‌های اول پس از انقلاب، نمایانگر افول نسبی است و در زمینه وضعیت شرکت در مساجد، حسینه‌ها و مراسم مذهبی نیز کمتر از 20 درصد از پاسخ‌دهندگان شرکت مردم در مراکز و مراسم مذهبی را در سال‌های قبل از انقلاب، زیاد و بسیار زیاد ارزیابی کرده‌اند، در حالی که بیش از 90 درصد در مورد سال‌های اول پس از انقلاب و حدود 55 درصد در مورد وضع کنونی همین ارزیابی را داشته‌اند، در مورد توجه به خدا و پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) نیز از بین 228 پاسخ‌دهنده، حدود 95 درصد میزان توجه به خدا و معصومین(ع) را در سال‌های اول پس از پیروزی انقلاب اسلامی زیاد و بسیار زیاد دانسته‌اند و نزدیک 70 درصد وضعیت کنونی را چنین ارزیابی کرده‌اند و کمتر از 27 درصد وضعیت قبل از انقلاب را این گونه دانسته‌اند و بالاخره در زمینه شاخص چهارم (گرایش به قرآن و معارف اسلامی) تنها 31 نفر از 232 نفر پاسخ دهنده، گرایش به قرآن و معارف اسلامی در سال‌های قبل از انقلاب، زیاد و بسیار زیاد دانسته‌اند.

در حالی که 210 نفر از پاسخ دهندگان، وضع سال‌های اول پس از انقلاب را و 157 نفر از آنان، وضع حال حاضر را در همین سطح ارزیابی کرده‌اند. در مجموع شاخص‌های فرعی مورد بررسی در خصوص سیر تحول ارزش‌های دینی و عبادی نشان می‌دهد که به طور کلی ارزش‌های خاص دینی و عبادی در جامعه ما پس از انقلاب اسلامی دستخوش تحول مثبت و مشهودی شده و فضای فراهم آمده پس از پیروزی انقلاب اسلامی، گرایش به این شاخص ارزشی را تقویت و تشدید کرده، به طوری که تا حال حاضر هم روند مثبت تا حدود زیادی حفظ شده، هر چند نسبت به سال‌های اول پس از انقلاب اسلامی، نشانگر افول نسبی است.(4)

نکته‌ای که باید در ارزیابی تحول ارزش‌های دینی بدان توجه داشته باشیم این است که سطح انتظارات و توقعات مردم نسبت به رعایت ارزش‌ها و دینداری نسبت به پیش از انقلاب بسیار بالاتر رفته و همین «افزایش گرایش جامعه به سمت ارزش‌های والای اسلامی ـ حداقل در سطح انتظارات و توقعات ـ که خود یکی از برترین و ارزنده‌ترین آثار فرهنگی انقلاب اسلامی است، موجب شده که به طور ناخودآگاه شاخص‌ها و ملاک‌های اندازه‌گیری فضایل و ارزش‌های جامعه ما برای همه ـ البته با تفاوت در سطح و عمق ـ نسبت به شاخص‌های قبل از انقلاب، حساس‌تر و ریزتر شده باشد و خود به خود و ناخودآگاه، اندک ناهنجاری ارزشی جامعه در وضع فعلی، بسیار برجسته‌تر از مورد مشابه یا بزرگ‌تر از دوران قبل از انقلاب به چشم آید و مورد نقادی قرار گیرد».(5)

بنابراین، در مجموع، روند و حرکت کلی نظام جمهوری اسلامی با توجه به قرار گرفتن ولی فقیه در رأس نظام که وظیفه حفظ جهت‌گیری کلی نظام و مهندسی نظام را بر عهده دارد، به سمت تحقق اهداف اسلامی و برپایی احکام و ارزش‌های اسلامی است، هر چند تا رسیدن به نقطه آرمانی و تحقق نظام اسلامی کامل فاصله زیادی وجود دارد و همانگونه که امام راحل در وصیت‌نامه الهی سیاسی خودشان خاطرنشان کردند «اینجانب هیچگاه نگفته و نمی‌گویم که امروز در این جمهوری به اسلام بزرگ با همه ابعادش عمل می‌شود و اشخاصی از روی جهالت و عقده و بی‌انضباطی بر خلاف مقررات اسلام عمل نمی‌کنند، لکن عرض می‌کنم که قوه مقننه و قضائیه و اجرائیه با زحمات جانفرسا کوشش در اسلامی کردن این کشور می‌کنند و ملت ده‌ها میلیونی نیز طرفدار و مدد کار آنان هستند».(6)

مقام معظم رهبری نیز در این باره فرمودند «ما هنوز تا یک جامعه کاملاً اسلامی که نیکبختی دنیا و آخرت مردم را به طور کامل تأمین کند و تباهی و کجروی و ظلم و انحطاط را ریشه‌کن سازد فاصله زیادی داریم، این فاصله باید با همت مردم و تلاش مسئولان طی شود».(7)

نظام جمهوری اسلامی کوشش کرده تا با فراهم کردن فضای مناسب جهت گرایش به ارزش‌ها و دینداری با ترویج و تبلیغ معارف اسلامی از راه‌های مختلف و با شیوه‌های گوناگون از جمله رسانه ملی و آموزش و پرورش و آموزش عالی و در کنار آن فعالیت مساجد و پایگاه‌ها و کانون‌های فرهنگی و حضور روحانیت در سراسر کشور به منظور تبلیغ فرهنگ اسلامی و برنامه‌هایی همچون راهیان نور و اردوهای جهادی و... زمینه تقویت باورهای دینی را در میان مردم به ویژه نسل جوان فراهم کند و حضور پرشور مردم به ویژه جوانان در مراسمات مذهبی، هیأت‌های مذهبی، عزاداری‌ها و مراسم اعتکاف و احیاء شب‌های قدر و... بیانگر روحیه دینداری و دین‌گرایی جوانان و تأثیرات نظام جمهوری اسلامی در این بخش است، هر چند در جامعه شاهد ریزش‌هایی در زمینه مسائل دینی و فرهنگی هستیم که عوامل مختلفی موجب آن شده است که بدان اشاره خواهیم کرد، اما در کنار این ریزش‌ها، رویش‌های قابل توجهی را نیز دراین عرصه به ویژه در میان جوانان شاهد هستیم که قابل مقایسه با قبل از انقلاب اسلامی نیست.

*موانع و آسیب‌های فراروی تقویت روحیه دینداری مردم

در ارزیابی عملکرد نظام جمهوری اسلامی در مورد تقویت دینداری در میان مردم تنها نمی‌توان به این محور اکتفا کرد، بلکه در کنار توجه به اقدامات و عملکرد نظام در این خصوص باید به موانع و آسیب‌های فراروی این راه نیز توجه کرد و در مجموع نسبت به میزان تأثیر نظام در دینداری مردم اظهارنظر کرد.

موانع و آسیب‌های مختلفی در دینداری مردم به ویژه نسل جوان وجود دارد که می‌توان به این موارد به صورت فهرست‌وار اشاره کرد:

1. کم توجهی و کوتاهی برخی خانواده‌ها نسبت به تربیت دینی فرزندان خود و آشنا کردن آنان با فرهنگ اسلامی و کمرنگ شدن ارزش‌ها و معیارهای دینی در میان برخی خانواده‌ها.

2. دنیاگرایی و گرایش به مادیات، هواپرستی و ضعف ایمان در میان برخی افراد.

3. مشکلات و نارسایی‌های اقتصادی در کشور و در کنار آن کم توجهی به مسائل فرهنگی و تربیت دینی از سوی برخی مسئولان در برخی برهه‌ها و درگیری‌های حزبی و جناحی و غافل شدن از مسائل فرهنگی و فقدان دغدغه دینی و فرهنگ دینی در میان برخی از آنان.

4. فقدان برنامه جامع و مدون فرهنگی و دینی و نگاه جامع به تربیت دینی به منظور تقویت باورها و ارزش‌های دینی و فرهنگی و ارائه راهکارهای عملی.

5. تهاجم فرهنگی غرب و جنگ نرم و تلاش دشمنان برای ضربه زدن به فرهنگ و باورهای دینی مردم به ویژه جوانان و ترویج فرهنگ ابتذال و مادی‌گرایی با بهره‌گیری از وسایل مختلف همچون ماهواره‌ها، اینترنت، رسانه‌ها، عکس و فیلم و ...، البته با وجود تمامی این موانع و آسیب‌های پیش رو، علیرغم تلاش‌های دشمنان اسلام و انقلاب که از فرهنگ دینی نظام اسلامی ضربه خورده و بنیان‌های خویش را در معرض خطر دیده و برای مقابله با نظام اسلامی از هر ابزاری کمک گرفته‌اند و حجم گسترده‌ای از تهاجمات را علیه انقلاب اسلامی به راه انداخته‌اند و با وجود تمامی کمبودها و نارسایی‌ها در حوزه ترویج و تبلیغ معارف دینی و تعمیق فرهنگ دینی، نمی‌توان نقش و تلاش نظام جمهوری اسلامی در حوزه دینداری و تقویت و تعمیق آن را نادیده گرفت و با تمرکز و بزرگ‌نمایی ریزش‌های در این زمینه، رویش‌های به دست آمده را از نظر دور داشت، هر چند رسیدن به نقطه مطلوب و برطرف کردن کاستی‌ها و نارسایی‌ها در این زمینه، نیازمند برنامه‌ریزی جامع و دقیق و عزم و اراده جدی مسئولان نظام و همراهی مردم است که دور از دسترس نیست.

*پی‌نوشت‌ها:

1.قانون اساسی، اصل سوم.

2.همان، اصل چهارم.

3. ر.ک: ذو علم، انقلاب و ارزش‌ها، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1379ش، ص125ـ210.

4.همان، ص159ـ163.

5.همان، ص209.

6.امام خمینی، وصیت‌نامه الهی ـ سیاسی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1380ش، ص22.

7.حدیث ولایت، ج4، ص252 و 253.