معمای طول عمر امام زمان (عج) به روایت محمدباقر صدر

به مناسبت سالروز شهادت آیت‌الله سیدمحمدباقر صدر و خواهر فاضله‌اش بنت الهدی، توسط حکومت بعث عراق در سال 1357 مروری بر زندگی، شخصیت و آرای آیت‌الله صدر بدین شرح خواهیم داشت:

در بحث از مهدویت نوع نگاه صدر به این مسئله و طرح پرسش‌های وی اهمیت به سزایی دارد. به بیان دیگر، اینکه او چگونه به شخصیت حضرت مهدی (عج) و نقش او در تاریخ پرداخته و به دنبال طرح چه پرسش‌هایی است و چگونه به آن‌ها پاسخ می‌دهد، با اهمیت است.

از نظر وی، ریشه اعتقاد به مهدویت را باید در خواسته‌ها و آرزوهای انسان‌ها سراغ گرفت، به گونه‌ای که حتی می‌توان آن را یک الهام فطری دانست. گویی همه انسان‌ها با وجود اختلاف‌های فکری و عقیدتی به دنبال فرا رسیدن روز موعودی هستند که هدف نهایی رسالت الهی تحقق یابد.

*آثار انتظار

انتظار آمدن مهدی (عج) دارای آثار بسیاری است، زیرا نه تنها مایه دلداری و شکیبایی انسان‌ها که موجب پیدایش سرمایه روحی بزرگ در انسان‌ها می‌شود و آنها را به مبارزه با ستمگران وا می‌دارد. این انتظار، فروغ امید را در دل‌های مظلومان افکنده و توانایی روبرو شدن و مبارزه با ظلم و ستم را به آن‌ها اعطاء می‌کند.

تمایزی که میان اندیشه مهدویت در اسلام با سایر ادیان وجود دارد، آن است که اعتقاد به منجی را از عالم ذهن به دنیای واقعیت آورده و آن را از آینده به حال انتقال می‌دهد. یعنی به جای اینکه انسان چشم انتظار نجات دهنده‌ای باشد که در آینده‌ای ناشناخته به دنیا خواهد آمد به رهایی بخشی ایمان دارد که هم اکنون زنده است و خود نیز مانند سایر منتظران چشم به راه روز موعودی است که به امر الهی به اهداف بزرگ خود جامه عمل بپوشاند.

نگاه صدر به زنده بودن امام مهدی (عج) و حضور او در تاریخ بشری و شاهد بودن او بر همه حوادث خوب و بدی که بر انسان‌ها می‌رود و آثار مترتب بر این نوع نگاه به وجود مهدی (عج) موجب می‌شود تا تمایز اعتقاد اسلامی به مهدویت با سایر ادیان به خوبی محسوس و ملموس شود. پذیرش عینیت امام مهدی (عج) در تاریخ و آثار و لوازم آن در اندیشه صدر جایگاه خاصی دارد.

*پرسش‌ها

به علت غیبت مهدی (عج) در تاریخ برای برخی از افراد پرسش‌هایی مطرح شده که صدر به طرح و پاسخ گویی آنها می‌پردازد. از نظر وی طرح این پرسش‌ها فقط ریشه علمی و فکری ندارد بلکه بعضی از آنها منشأ روانی دارد، یعنی هیبت ظلم ستمگران و ناامیدی بر آنها موجب طرح برخی از این پرسش‌ها شده است.

*معمای طول عمر

گاه سوال می‌شود که با پذیرش زنده بودن مهدی (عج) چگونه می‌توان طول عمر او را تفسیر کرد. در پاسخ به این پرسش باید به بحث از امکان طول عمر آن حضرت پرداخت. در اینجا صدر به تقسیم بندی سه گانه زیر می‌پردازد: امکان عملی، امکان علمی و امکان منطقی یا فلسفی.

امکان عملی به معنای آن است که وقوع چیزی از نظر طبیعی محال نباشد. برای مثال سفر به اقیانوس‌ها و فرو رفتن در اعماق دریاها و رفتن به کره ماه که روزی امکان عملی آن برای انسان‌ها غیر ممکن بود، امروز تحقق یافته است.

امکان علمی هم به این معناست که وقوع چیزی از لحاظ علمی قابل تحقق باشد هرچند در حال حاضر امکان وقوع آن وجود نداشته باشد مثل سفر به کره مریخ که از نظر علمی محال نیست اما ابزار و وسایل مورد نیاز آن اکنون موجود نیست و چه بسا در آینده دسترسی به آن امکان پذیر باشد.

امکان منطقی یا فلسفی هم به معنای آن است که تحقق چیزی محال عقلی نباشد. برای مثال جمع دو امری که از هر نظر متضاد با یکدیگرند، محال است. مانند جمع سفیدی و سیاهی در شی واحد و با وجود همه شرایط 9 گانه‌ای که در منطق به آن اشاره شده است. برای مثال رفتن انسان به کره خورشید امروزه از نظر دستاوردهای علم بشر غیر ممکن است اما از منظر منطقی محال نیست.

از نظر فلسفی امکان طول عمر مهدی (عج) محال نیست چرا که مستلزم پذیرش دو اصل تناقض و تضاد نیست. امکان علمی طولانی شدن عمر انسان نیز محال نیست علم بشری امروز به دنبال آن است که عوامل پیری سلول‌ها را پیدا کرده تا بر آن‌ها غلبه کند.

طول عمر امام مهدی (عج) را با توجه به مسئله اعجاز نیز می‌توان توجیه کرد با اعجاز یک قانون طبیعی در شرایطی خاص جای خود را به قانون دیگری می‌دهد. مانند در آتش افتادن حضرت ابراهیم (ع) که خداوند آتش را بر او سرد و سلامت کرد.

*انتظار بشر از دین

صدر مانند برخی از متفکران به پاسخ این پرسش پرداخته که چگونه اسلام به عنوان یک دین ثابت می‌تواند با تحولات زمان سازگار شود. از نظر وی تحولاتی که برای بشر پیش می‌آید بر دو قسم است: نخست تحولاتی مربوط به ابعاد مادی حیات انسان و دوم تحولات اجتماعی و اقتصادی و سیاسی.

تحولات مربوط به امور مادی موجب فراهم آوردن امکاناتی برای بشر می‌شود تا طبیعت را به استخدام خود در آورده و از آنها استفاده کند.

صدر به مخالفت با آن دسته از مسلمانانی می‌پردازد که معتقدند احکام اسلامی باید با تغییرات زمان دگرگون شود. از نظر برخی روشنفکران اسلامی احکام نازل شده بر پیامبر (ص) صلاحیت ندارد تا زندگی انسان‌ها را در همه اعصار اداره کند. از نظر این خودباختگان غرب زده، اسلام دین است و نه اقتصاد. اسلام عقیده است، نه روشی برای زندگی انسان‌ها.

صدر در بحث از تبیین رابطه اسلام با مقتضیات زمان، مانند بسیاری از متفکران اسلامی احکام اسلامی را بر دو قسم ثابت و متغیر تقسیم می‌کند.

*نظام سازی

صدر معتقد است که در دین عناصری وجود دارد که از عوامل پویایی آن به شمار می‌رود. این عوامل موجب هماهنگی اسلام با تغییرات زمان می‌شود. اسلام ارائه دهنده نظامی عقیدتی و فکری است که غیبت و شهادت،‌مادیت، دنیا و آخرت را با یکدیگر جمع می‌کند.

صدر بر این نکته تأکید دارد که زندگی افراد باید مطابق با قوانین اسلامی شکل بگیرد، نه آنکه در بحث از انطباق اسلام با نیازهای زمان، اسلام به گونه‌ای تفسیر شود که با وضع قوانین موجود تطبیق پیدا کند. برخی تصور کرده‌اند که اسلام به صورتی که بر پیامبر نازل شد، صلاحیت اداره وضع موجود بشر را ندارد بلکه باید در آن تغییراتی ایجاد کرد تا با شرایط موجود سازگار باشد.

اسلام در مقابل مکاتب مختلف باید دیدگاه‌های خود را بیان کند. اسلام در زمینه مسائل مربوط به انسان، جامعه و حکومت مطالبی دارد که عالمان باید آن را به طور واضح و روشن بیان کنند. برای این کار نیز باید به نظام سازی پرداخت.

از نظر صدر، نظام عبارت است از ایجاد روشی برای اداره زندگی اجتماعی بشر در عرصه‌های مختلف اقتصادی، سیاسی، حقوقی، تربیتی و اخلاقی و با رجوع به روایات می‌توان نظام اسلامی را عرضه کرد.

منبع: صدر اندیشه؛ سیری در زندگی، آرا و اندیشه‌های شهید سیدمحمدباقر صدر اثر عبدالله نصری