مدیریت «زمان» از منظر امام کاظم(ع)

بهترین روش برای شناخت یک انسان، اوصاف و خصوصیات اخلاقی اوست. پیشوای هفتم ما شیعیان امام کاظم علیه‌السلام معروف به عبد صالح، نفس زکیه، زین المجتهدین، صابر، امین، زاهر، صالح و کاظم بود و هر یک از این القاب بهترین شاهد است که ایشان تنها دارای عالی‌ترین مراحل و مراتب اخلاق و عرفان اسلامی را داشته بلکه بزرگترین معلم اخلاق به شمار می‌رفته است.

محدث قمی به نقل از محمدبن طلحه شافعی درباره امام کاظم(ع) چنین نوشته است: «اوست امام کبیرالقدر، عظیم الشأن، کثیر المجتهد، مجدّ در اجتهاد، مشهور به عبادات، مواظب بر طاعات، مشهور به کرامات، شب را به روز می آورد، به سجده و قیام، روز را به آخر می‌رساند به تصدق و صیام و به سبب زیادی حلمش و گذشتن از جرم تقصیر کنندگان در حقش کاظم خوانده شد، به دلیل کثرت عباداتش عبد صالح نامیده و به «باب الجوائج» ملقب است؛ زیرا که هرکه متوسل به آن حضرت شود به حاجت خود می‌رسد.

در این نوشتار با نگاه به روایتی از امام کاظم(ع) بررسی کوتاهی در خصوص «مدیریت زمان» از منظر اسلام داشته‌ایم امید آن که با توجه و تعمّق در این روایت و برنامه‌ریزی عملیاتی برای تحقق آن، به تنظیم سبک زندگی به شکل منطقی و صحیح دست یابیم.

سبک زندگی از منظر امام کاظم(ع)

حضرت موسی‌بن‌جعفر، امام کاظم(ع) در حدیثی گرانقدر می‌فرمایند: «إِجْتَهِدُوا فی أَنْ یکُونَ زَمانُکُمْ أَرْبَعَ ساعات:ساعَةً لِمُناجاةِ اللهِ، وَساعَةً لأمْرِالْمَعاشِ، وَساعَةً لِمُعاشَرَةِ الإخْوانِ والثِّقاةِ الَّذینَ یعَرِّفُونَکُمْ عُیوبَکُمْ وَیخَلِّصُونَ لَکُمْ فِی الْباطِنِ، وَساعَةً تَخْلُونَ فیها لِلَذّاتِکُمْ فی غَیرِ مُحَرَّم وَبِهذِهِ السّاعَةِ تَقْدِروُنَ عَلَی الثَّلاثِ ساعات»؛ سعى کنید شبانه‌‏روز خود را چهار قسمت کنید: یک قسمت براى مناجات با خدا و یک قسمت براى امر معاش و یک قسمت براى معاشرت با برادران و دوستان مورد اعتمادى که عیب‌هاى شما را به شما گوشزد می‌کنند و در باطن به شما علاقه دارند و یک قسمت براى لذت و بهره‏‌برداری‌هاى غیر حرام؛ با این قسمت شما قدرت بر سه قسمت دیگر پیدا می‌کنید.

تلاش و کوشش؛ لازمه زیستن به سبک اسلامی

نکته ابتدایی که در این روایت باید به آن بپردازیم بحث تلاش در اجرای برنامه است. از عبارت «اجتهدوا» در ابتدای این روایت فهمیده می‌شود مهم‌تر از برنامه‌ریزی، تلاش برای محقق کردن برنامه است. هرچقدر هم که برنامه انسان در هر کاری درست باشد اگر با جدیت تمام برای انجام آن تلاش و کوشش نکند قطعاً نتیجه لازم را نخواهد گرفت.

خداوند متعال در آیه 39 سوره مبارکه «نجم» می‌فرماید: «وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاَّ ما سَعى»‏؛ و براى انسان بهره‌‏اى جز سعى و کوشش او نیست‏. پس نتیجه هر کار به اندازه سعی و تلاش اوست. جالب این‌که نتیجه این سعی منحصر به امور دنیا نیست و برای امور معنوی نیز نتیجه، در پی سعی آدمی است بلکه می‌توان گفت سعی در امور معنوی اولویت ویژه‌ای نسبت به امور دنیایی دارد. «یَوْمَ یَتَذَکَّرُ الْإِنْسانُ ما سَعى‏»؛ در آن روز انسان به یاد کوشش‌هایش مى‏‌افتد.

شایسته تذکر است که ارتباط با انسان‌های مصمم و اهل تلاش و کوشش ونیز مطالعه سرگذشت انسان‌های موفق برای ایجاد و حفظ روحیه کار و تلاش بسیار مؤثر است.

تقسیمات چهارگانه زمان

1- مناجات؛ حلقه مفقوده زندگی امروزی

در این روایت تقسیمات چهارگانه‌ای آمده است. البته در روایات دیگر تقسیمات دیگری نیز وجود دارد که در ادامه بحث به آن‌ها اشاره خواهیم کرد. اولین قسمت، مدت زمانی است که باید در زندگی به مناجات و راز و نیاز با خدا پرداخت. اتفاقاً این قسمت مهم‌ترین بخش زمان روزانه در زندگی اسلامی است. امیرالمؤمنین(ع) در نامه خود خطاب به مالک اشتر می‌فرماید: «اِجعَلْ لنفسِکَ فیما بینَکَ و بینَ اللّه أفضَلَ تِلکَ المَواقیتِ و أجزَلَ تِلکَ الأقسامِ، و إن کانَتْ کُلُّها للّه ِ إذا صَلَحَتْ فیها النِّیَّةُ، و سَلِمَتْ مِنها الرَّعِیَّةُ»؛ بهترین اوقات هر روز و بیشترین بخش از آن را براى رابطه میان خود و خدا قرار ده؛ هر چند که اگر در همه اوقات، «نیت» پاک و درست باشد و مردم از آن نیت در امنیت و آسایش باشند اوقات، همه از آنِ خداست.

این روایت ارزشمند مبنای مهمی را در مورد ارتباط با خدا و مقدار آن به دست ما می‌دهد و آن اینکه اصل مناجات با خدا باید در موقع نشاط و بهترین زمان باشد نه در زمان خستگی و عجله! همچنین تا حد ممکن، نسبت به کارهای دیگر، زمان بیشتری به مناجات با خدا اختصاص داده شود.

2- معاش؛ حساب و کتاب!

تلاش برای به دست آوردن روزی برای اداره خانواده و نیز ارتباط با اجتماع برای رفع حاجات اقتصادی و اجتماعی است. در برخی از روایات به جای تقسیمات چهارگانه، تقسیمات سه‌گانه‌ای آمده است که با رجوع به آن‌ها درمی‌یابیم؛ این قسمت، همان بخشی از زمان است که انسان باید برای خودش قرار دهد که با توجه به نیاز و شرایط هر شخص متفاوت است. گاهی در تقسیمات سه‌گانه به جای مسأله معاش، مسأله محاسبه نفس آمده است.

امام علی(ع) می‌فرمایند: «للمؤمنِ ثلاثُ ساعاتٍ؛ ساعَةٌ یُناجِی فیها رَبَّهُ، و ساعَةٌ یُحاسِبُ نفسَهُ، و ساعَةٌ یُخَلِّی بینَ نفسِهِ و لَذَّتِها فیما یَحِلُّ و یَجمُلُ»؛ مؤمن را سه وقت است : وقتى که در آن با پروردگار خود به راز و نیاز مى‌پردازد و وقتى که به حساب نفْس خود مى‌رسد و وقتى که به لذت‌هاى حلال و مناسب مى‌گذراند. محاسبه نفس در این‌جا همان زمان مختص به خود است که بهتر است انسان در مورد کار خود بیاندیشد و درست و نادرستی هر کاری را بسنجد تا مرتکب خطا نشود. از این زمان می‌توان برای علم‌اندوزی و... با توجه به نیاز هر شخص استفاده کرد.

امام کاظم(ع) در رابطه با محاسبه نفس می‌فرمایند: «لَیس مِنّا مَن لَم یُحاسِبْ نَفْسَهُ فی کُلِّ یَومٍ، فإنْ عَمِلَ خَیرا اسْتَزادَ اللّه َ مِنهُ وحَمِدَ اللّه َ علَیهِ، وإنْ عَمِلَ شَیئا شَرّا اسْتَغْفَرَ اللّه َ وتابَ إلَیهِ»؛ از ما نیست کسى که هر روز به حساب خود رسیدگى نکند و ببیند که اگر کار نیکى انجام داده است از خداوند توفیق انجام بیشتر آن را بخواهد و خدا را بر آن سپاس گوید و اگر کار بدى انجام داده است از خدا آمرزش بخواهد و توبه کند. لذا محاسبه نفس نیز از گمشده‌های اصلی زندگی بشر امروزی است. البته می‌توان محاسبه نفس را به عنوان یک قسم جداگانه نیز در نظر گرفت.

3- در جست‌وجوی نصیحت

در احایث اهل بیت علیهم‌السلام، دوست حقیقی  کسی دانسته شده است که عیوب انسان را به انسان هدیه کند. رسول خدا(ص) در این باره می‌فرمایند: «خَیرُ إخوانِکُم مَن أهدى إلَیکُم عُیوبَکُم»؛ بهترین برادرانِ شما کسى است که عیب‌هایتان را به شما هدیه دهد.

بنابراین هر انسانی برای تشخیص درست بودن اعمال خود به غیر از عقل و اندیشه خود به واعظ بیرونی نیز نیاز دارد. ارتباط با انسان‌های معنوی و اهل دقت، آگاه و دلسوز کمک خوبی برای پیشرفت انسان است. تا اندازه‌ای مسأله نصیحت اهمیت دارد که امام صادق(ع) می‌فرماید:«پیامبر خدا به جبرئیل فرمود: مرا موعظه کن!» این یک درس بزرگ تربیتی است.

4- استراحت؛ آمادگی برای تلاش

امام صادق(ع) نیز در این رابطه می‌فرماید: «النَّومُ راحَةٌ للجَسَدِ»؛ خواب مایه آسایش بدن است.

تنها نکته‌ای که در این قسمت بیان می‌کنیم این است که؛ تفریح تنها برای استراحت و کسب آمادگی برای بخش‌های قبلی است. پس با این نگاه، تفریح و استراحت، بسیار مهم بوده و نقش پشتیبانی را بر عهده دارد. البته باید از زیاده‌روی در تفریح دوری کرد.

منابع:

- نهج البلاغه

- غرر الحکم

- الاختصاص

- تنبیه الخواطر

- خصال(ترجمه جعفرى)