ايرانيان خارج نشين چه تصويري از مهدويت را به غرب نشان مي دهند؟ (4)

«عباس امانت» در سال 1326 در ايران متولد شده است. وي در سال ۱۹۷۱ مدرك كارشناسي خود را از دانشگاه تهران دريافت كرده و در سال ۱۹۸۱ نيز از دانشگاه آكسفورد دكترا گرفته است. او اكنون استاد تاريخ و مطالعات بين‌المللي در دانشگاه ييل (Yale University) و صاحب كرسي مطالعات خاورميانه در اين دانشگاه است.[1] وي اكنون –به همراه افراد ديگري همچون احسان يارشاطر، محمدعلي اميرمعزي و فرهاد دفتري- از اعضاي ارشد شوراي سردبيري دائره المعارف ايرانيكاست.[2]

چنانكه سمت او در دائره المعارف ايرانيكا نشان مي دهد، تخصص او در تاريخ قاجاريه است و مهمترين  كار ترجمه و شناخته شده از او در ايران كتاب «قبله عالم» مي باشد.[3] در عين حال اين تخصص موجب نشده كه وي در زمينه هاي ديگر تاريخي نظر ندهد.

ويژگي مهم ديگر عباس امانت، مذهب او –يعني بهائيت- است. گرچه برخي در بهائي بودن وي ترديد كرده اند و در اين زمينه به طرد وي از جامعه بهائي در سال 1980 اشاره كرده اند،[4] ولي نوشته هاي وي در  مورد آموزه ها و شخصيتهاي بهائي[5]، همكاري و همراهي با بهائيان متعصبي همچون يارشاطر و نيز حضور وي در نشستهاي حمايت از بهائيت[6]، ترديدي در مذهب او –كه ادامه دهنده مذهب پدر و برادرش است[7]- باقي نمي گذارد.

عباس امانت در يكي از همايشهاي دفاع از بهائيت در كانادا

عباس امانت –به مدد سابقه دانشگاهي- از جمله شناخته شده ترين و پركارترين محققان ايراني در خارج از كشور است. اين معروفيت و پركاري را مي توان از كتابهاي منتشر شده وي در دانشگاههاي معروف غرب دريافت. وي بيش از 13 كتاب مختلف –در مقام نويسنده يا ويرايشگر- منتشر ساخته[8] كه «قبله عالم» (Pivot of the Universe) در 1997[9]، «رويارويي تاريخي ايالات متحده و خاورميانه: رويكرد انتقادي» (U.S.-Middle East Historical Encounters: A Critical Survey) [10] و «شريعت: حقوق اسلامي در بستر معاصر» (Shari’a: Islamic Law in the Contemporary Context)[11] در 2007 و نيز «آيا خاورميانه وجود دارد؟ تكامل يك مفهوم جغرافيايي/سياسي» (Is There a Middle East? The Evolution of a Geopolitical Concept) در 2011[12] از آن جمله است. همانگونه كه در عناوين كتب امانت مي توان مشاهده كرد، وي نه تنها در موضوعات تاريخي، بلكه در سياست، مذهب و حقوق نيز قلم زده است.

برخي كتب عباس امانت

در اين ميان وجود دو كتاب «اسلام آخرالزماني و شيعه ايراني» (Apocalyptic Islam and Iranian Shi'ism)[13] و «تجسم پايان دنيا: تصورات آخرالزماني از خاورميانه باستاني تا آمريكاي نوين» (Imagining the End: Visions of Apocalypse from the Ancient Middle East to Modern America) در ميان آثار عباس امانت، پاي وي را به اظهار نظر در مورد نگاه آخرالزماني اديان و مذاهب مختلف به ويژه تشيع باز نموده است.

كتاب «تجسم پايان دنيا» مجموعه مقالاتي است كه در آن نويسندگان به انعكاس جلوه پرقدرت مفاهيم آخرالزماني در اديان بزرگ جهان همچون اسلام، مسيحيت، يهوديت و دين زرتشتي پرداخته و بستر تاريخي رشد و تغييرات اين مفاهيم را بررسي نموده اند. در مقاله اول اين كتاب با عنوان «مقدمه: دغدغه هاي آخرالزماني و اميدهاي هزاره اي در اديان نجات بخش خاورميانه» به قلم خود عباس امانت مي خوانيم:

تعجب آور نيست كه «منجي گرايي آخرالزماني» در طول قرنها منشأ ايجاد جريانهاي مذهبي جديد و  حالت غالب شده نگاه پيشگويانه بوده است. دعوت عيسي به خويش براي نجات يافتن و تولد مسيحيت را نمي توان به طور كامل بدون توجه به روح آخرالزماني تفكر يهودي/هلني حاضر در قرن اول ميلادي توضيح داد. چنانكه جوهر ماموريت ابتدايي {حضرت} محمد را نيز نمي توان بدون درك موعظه ها، بلايا و وحشت از روز قيامت دريافت همانگونه كه آيات ابتدايي قرآن اين مطلب را نشان مي دهد. در قرون اخير هم دعوت لوتر براي اصلاح كليساي كاتوليك، ادعاي «شبتاي زوي» به عنوان مسيح يهودي، ادعاي «سيد عليمحمد باب» به عنوان مهدي شيعيان و تحول آن حركت به كيش بهايي و جريان كليساي جوزف اسميت و ديگر مذاهب آمريكايي را بايد به عنوان تحقق آگاهانه نقش منجيانه اي به حساب آورد كه ريشه در مدلهاي كتاب مقدس و زرتشتي دارد. پيامبران منجي نه تنها در بستر انتظارات آخرالزماني ظهور مي كنند بلكه حيات جديدي به باورهاي آخرالزماني پيراموني خويش مي بخشند.[14]

عباس امانت در كتاب «اسلام آخرالزماني و شيعه ايراني» بيشتر به موضوع مهدويت شيعي و نقش آن در تحولات تاريخي و سياسي ايران پرداخته است. وي در آخرين مقاله اين كتاب – كه همچون كتاب پيشين از مجموعه مقالات ولي به نوشته خود او تشكيل يافته- به «آرمان منجي خواهانه در ايران معاصر» مي پردازد. اين مقاله با جملات جالب توجه زير آغاز مي شود:

نزديك به سه دهه پس از انقلاب اسلامي، ايرانِ امروز هنوز مملو از آرمان منجي خواهانه است؛ آرماني كه مسلماً بيشتر از هر زمان ديگري در تاريخ اخير شيعه نمود دارد. شايد انتظار مي رفت انقلاب {پس از گذشت اين همه سال} اين چنين آرزوهاي بلندش را –براي مدتي كوتاه و اگر نه براي هميشه- براي استراحت به كناري نهد. يك رهبر «مهدي مانند» با نام آيت الله خميني –كه به صورت افتخاري عنوان نائب امام عصر و عنوان پربهاي «امام» را براي اولين بار در تاريخ شيعه كسب كرد- انقلابي را رهبري نمود كه در بسياري جهات با جنبشهاي هزاره اي شيعي در گذشته شباهت داشت با اين امتياز كه {انقلاب او} محبوبيت مردمي وسيع تر و محدوده گسترده تري را در  بر گرفت.[15]

عباس امانت بخش قابل توجهي از اين مقاله را به موضوع اوج شكل گيري و فعاليتهاي انجمن حجتيه تخصيص مي دهد و از آنجا كه بناي اوليه اين انجمن، مقابله با بهائيت بوده، امانت سعي زيادي در تطهير بهائيت در اين دوران دارد. در بخش ديگري از اين مقاله نويسنده توجه دو دهه اخير به مسجد جمكران و مراسمات نيمه شعبان را جلوه جديدي از تلاش براي ايجاد محبوبيت موضوع مهدويت در عامه مردم (پوپوليستي كردن) تلقي مي نمايد و ادعا مي كند تبليغات دولتي و مذهبي براي معرفي قدمگاه (walking ground) و چاه صاحب الزمان (well of the Lord of the Age) در مسجد جمكران در همين راستاست.

امانت با انتخاب تصوير زير براي مقاله خود،  در ذيل آن مي نويسد:

انداختن عريضه به «چاه مقدس»، جمكران، ژوئيه 2005

بررسي تبليغات مهدوي در سايتها، تحليل مختصر همايشهاي مهدوي –همچون همايش دوسالانه گفتمان مهدوي- و نيز واكاوي محتويات مجله مهدوي «موعود» از ديگر مطالب جالب توجه اين مقاله است. عباس امانت همچنين بخشي از مقاله خود را به شعارها و عملكرد دكتر احمدي نژاد –رييس جمهور سابق جمهوري اسلامي- و نيز اقدامات كاظميني بروجردي -يكي از مدعيان دستگيرشده- در زمينه مهدويت تخصيص داده است.

در انتهاي مقاله امانت در قالب نصيحتي خيرخواهانه (!) نكته اي را در مورد اوج گيري تمايلات مهدوي، به روحانيت شيعي گوشزد مي كند:

با اين حال به نظر مي رسد روحانيت شيعه –علي رغم تجربه قرنها دوري نمودن از شعارهاي منجي خواهانه- محدوديت عرضه عمومي مهدويت را درك نكرده است. همانگونه كه به صورت متعدد تاريخ جنبشهاي هزاره اي نشان داده است، «زمان استفاده» هيجانات و انتظارات منجي خواهانه به طرز هشداردهنده اي كوتاه است. زود يا دير حالت «انتظار مهدي» با چرخشي غير قابل پيش بيني به سمت «ظهور واقعي يك مهدي» پيش خواهد رفت و جرياني را پديد مي آورد كه لزوما قدرت روحانيت شيعي را بر نمي تابد... ممكن است سرخوشي كنوني جمهوري اسلامي از رشد تمايلات مهدوي، به جنبشي قدرتمند از اعتراضهاي مردمي بر ضد جمهوري اسلامي و رهبران آن منتهي شود و وقوع چنين امري با توجه به نمونه هاي گذشته «جهشهاي انقلابي» در تاريخ شيعي به هيچ وجه غيرواقعي نيست...

البته اگر بخواهيم مثبت تر بنگريم شايد احياي آرمانهاي هزاره گرايانه و تغيير مدل منجي خواهانه حتي در ميان روحانيت، نوعي تطبيق ذاتي با مدرنيته باشد... مهدويت مساله اي است كه ديگر نمي تواند -همچون گذشته شيعه نخستين- تنها با تصويري از درد و رنج و نااميدي جلوه گر باشد بلكه بايد با چهره سازي جديدي از مهدي براي نجات تلاش نمود. [16]

• تحقيق: حجت الاسلام زهير دهقاني آراني