عوامل سستی در راه خدا و شیوه علاج آن/ رسیدن به کمال از منظر قرآن

سوره مبارکه بلد نودمین سوره قرآن کریم است که ترتیب نزولش بر قلب پیامبر(ص) سی‌وپنجم است و در این گزارش به بیان مفاهیم 7 آیه نخست این سوره بر اساس کتاب فهم زبان قرآن می‌پردازیم.

این سوره، هشدار بزرگی برای انسان رفاه‌زده و مصرف‌گرا

است؛ به او هشدار می‌دهد که با دقت به فلسفه خلقت خویش بنگرد و رویکرد غلط خود را در صرفِ مال اصلاح کند.

به‌راستی اگر انسان، قدرتِ مافوقی را ناظر بر خویش ببیند، رفتار او چگونه خواهد بود؟

متن و ترجمه سوره

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ

به نام خداوند رحمتگر مهربان

لَا أُقْسِمُ بِهَذَا الْبَلَدِ ﴿1﴾

سوگند به این شهر (1)

وَأَنْتَ حِلٌّ بِهَذَا الْبَلَدِ ﴿2﴾

و حال آنکه تو در این شهر جاى دارى (2)

وَوَالِدٍ وَمَا وَلَدَ ﴿3﴾

سوگند به پدرى [چنان] و آن کسى را که به وجود آورد (3)

لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِی کَبَدٍ ﴿4﴾

براستى که انسان را در رنج آفریده‏ ایم (4)

أَیَحْسَبُ أَنْ لَنْ یَقْدِرَ عَلَیْهِ أَحَدٌ ﴿5﴾

آیا پندارد که هیچ کس هرگز بر او دست نتواند یافت (5)

یَقُولُ أَهْلَکْتُ مَالًا لُبَدًا ﴿6﴾

گوید مال فراوانى تباه کردم (6)

أَیَحْسَبُ أَنْ لَمْ یَرَهُ أَحَدٌ ﴿7﴾

آیا پندارد که هیچ کس او را ندیده است (7)

شرح واژگان کلیدی

مفاهیم آیات

سوره مبارکه بلد، عواملی را که موجب سستی در راه بندگی خدا می‌گردد، بیان کرده و راه علاج آن را نشان داده تا مبادا گروهی راحت‌طلب، برداشت نادرستی از دینداری را ترویج دهند.

این سوره از یک مقدمه و دو گفتار تشکیل شده است

مقدمه: سوگند به تحمل‌کنندگان سختی‌ها در راه خدا

سوره بلد با سوگند به کسانی که در راه خدا با جان و مال خود مجاهدت کرده‌اند آغاز می‌شود تا نشان دهد همانگونه که این انسان‌ها برای رسیدن به هدف خود یعنی اعتلای دین خدا به سختی تلاش کرده‌اند، دیگران نیز باید چنین باشند؛ زیرا انسان به گونه‌ای آفریده شده است که برای رسیدن به اهداف معنوی و کمال انسانی خود باید سختی‌های بسیاری را تحمل کند.

در آیه نخست به شهر مکه سوگند یاد می‌کند و می‌فرماید: سوگند می‌خورم به این شهر: «لَا أُقْسِمُ بِهَذَا الْبَلَدِ»(1﴾

در آیات بعد به دلیل زحمات و تلاش‌هایی که پیامبر اسلام(ص) و ابراهیم خلیل(ع) در این شهر مقدس تحمل کردند، از آنان یاد می‌کند و ابتدا درباره پیامبر(ص) می‌فرماید: سوگند به این شهر از آن رو است که تو اکنون در آن سکونت داری و با تحمل سختی بسیار در حال ترویج دین خدا هستی «وَأَنْتَ حِلٌّ بِهَذَا الْبَلَدِ»(2)

در آیه بعد به ابراهیم و فرزندش سوگند یاد می‌کند. آن دو بنیانگذار شهر مکه بودند و سختی‌های بسیاری را در راه خدا تحمل کردند و با تلاش و از خود گذشتگی بی‌نظیر خود این شهر مقدس را بنیان نهادند «وَ وَالِدٍ وَ مَا وَلَدَ»(3)

پس از سوگند به این اسوه‌های صبر و استقامت که در راه جلب رضای خدا هر گونه سختی را به جان خریدند به بیان حقیقتی می‌پردازد که هدف نهایی این سوگندهاست و می‌فرماید: آری! انسان‌ها به گونه‌ای آفریده شده‌اند که توانِ تحمل رنج و سختی در نهاد آنها قرار دارد و برای رسیدن به کمالات باید سختی‌ها را تحمل کنند: «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِی کَبَدٍ»﴿4)

گفتار اول: عوامل عدم تحمل سختی‌ها در راه خدا

آیات 5 تا 7 سوره بلد به بیان عواملی می‌پردازد که زمینه‌ساز کوتاهی انسان در انجام وظایف بندگی می‌شود و در این مورد به دو عامل اشاره می‌کند:

نخستین عاملی که موجب می‌شود انسان در راه خدا تلاش نکند یا هزینه کردن و تلاش نمودن در راه خدا را اتلاف عمر و سرمایه بداند، این است که درک نادرستی از رابطه خدا با انسان داشته باشد و تصور کند هیچ اراده‌ای برتر از اراده انسان وجود ندارد. اگر انسان تصور کند هر چه دارد، مرهون تلاش خودش است و خواست و اراده خدا در موفقیت او هیچ نقشی ندارد، خدا را عبادت نمی‌کند یا اگر قدم کوچکی در راه دین خدا بردارد، آن را زیاد پنداشته، بر خدا منت می‌گذارد یا آن را به قصد ریا و خودنمایی انجام می‌دهد. آیه بعد با طرح یک سؤال می‌فرماید: آیا انسان می‌پندارد که هیچ کس بر او قدرت و تسلط ندارد؟ «أَیَحْسَبُ أَنْ لَنْ یَقْدِرَ عَلَیْهِ أَحَدٌ»(5)

چنین انسانی به دلیل این پندار، وقتی مال اندکی در راه خدا می‌بخشد، با اندوه و تأسف می‌گوید: مال زیادی را که به زحمت به دست آورده بودم، بی‌جهت از بین بردم «یَقُولُ أَهْلَکْتُ مَالًا لُبَدًا»﴿6﴾

عامل دیگری که موجب سستی انسان در انجام وظایف بندگی و تحمل سختی‌های راه ایمان می‌شود، این است که انسان تصور کند هیچ کس بر او و اعمالش ناظر نیست و هزینه‌ها و زحمات او در مسیر ایمان و بندگی خدا نادیده گرفته می‌شود و هیچ جا ثبت نمی‌شود. آیه بعد درباره این پندار نابجا می‌فرماید: آیا انسانی که انفاق در راه خدا را اتلاف مال می‌داند، گمان می‌کند هیچ کس او را نمی‌بیند؟ «أَیَحْسَبُ أَنْ لَمْ یَرَهُ أَحَدٌ»﴿7﴾

پندارها نادرست است؛ زیرا اگر انسان به موفقیتی اجتماعی یا اقتصادی دست یابد، همه در پرتو نعمت‌هایی است که خدا به او عنایت کرده است.

درس آینده به علت نادرست بودن این پندار، می‌پردازد.

نمودار سوره