اسلام چگونه تعارض بین علم و دین را حل می کند؟

(بسم الله الرحمن الرحیم)

پرسش

برخی دستاوردهای علمی با تفاسیر دینی ناسازگار است اسلام چگونه این دو را با یکدیگر هماهنگ می کند؟

پاسخ اجمالی

بحث تعارض علم و دین یک بحث وارداتی و در مورد دین مسیحیت می باشد. اما در دین مبین اسلامی برای حل این شبه باید نکاتی را در نظر گرفت:

1. در برداشت از متون دینی به مقیدات و مخصص های (دلیل هایی که به منزله قید برای دلیل های مطلق و یا خاص برای دلیل های عام هستند) آن باید توجه کرد تا مطلبی را به طور عموم به دین نسبت ندهیم، و بعد معلوم شود علم با عمومیت آن مخالف است بلکه در استفاده از آیات و روایات باید دقت و تفحص به خرج داد.
2. عقل در اسلام حجت خداوند است و اگر علمی نظریه ای را به طور برهانی و قطعی به اثبات رساند مورد قبول دین قرار می گیرد و جزء مقیدات و مخصصات لبی (غیر لفظی) آیات و روایات واقع می شود.
3. در مسأله تعارض نباید علل معنوی که در متون دینی برای بعضی از پدیده ها ذکر شده است با علل مادی خلط شود.
4. در برخورد با کشفیات علمی و نظریه ها باید بین تئوری و فرضیه و حتی نظریه هایی که هنوز در تمام فرض ها اثبات نشده با نظریه ای که در تمام فرض ها به اثبات رسیده و بصورت قانون در آمده ، فرق گذاشت، زیرا نظریه هایی که دائم در حال تغییر و تحول اند نمی توانند با گزینه های دینی که ثابت و پایدارند تعارضی داشته باشند. پس در برخورد با نتائج علمی باید دقت کرد و امور غیر قطعی و غیر برهانی را برهانی و قطعی فرض نکرد.

اگر نکات بالا در نظر گرفته شود روشن خواهد شد که هیچ تعارض و تضادی بین علم و دین وجود ندارد.

پاسخ تفصیلی

پس از قرون وسطی و با پیدایش علوم جدید و مواجهه ی آنان با تصویری که کلیسا – به صورت عمومی – و انجیل – به تفسیر کلیسائی – از مفاهیم علمی ارائه می داد، مسئله تعارض علم و دین مطرح شد، و به جهت رونق علوم جدید و شکوفایی آن، چراغ دین مسیحی به خاموشی گردایید [1] ، عده ای برای حل این تعارض گفتند: «زبان دین زبانی جدا از حوزه ی عقل و استدلال و فوق آن است، افرادی نظیر «کیرکگور» معتقدند هر آنچه به اندیشه و خرد آدمی کشف و دانسته شود از حوزه ایمان خارج است. [2]

بحث تعارض میان علم و دین که ابتداً مربوط به آیین مسیحیت و نگاه خاص آنان به دین بود [3] توسط عده ای بدون درنظر گرفتن ظرافتهای خاص آن در باورهای اسلامی، وارد حوزه ی معارف اسلامی شد.

برای پاسخ به سؤال از تعارض علم و دین ابتدا باید در دو زمینه مباحثی داشته باشیم، اول بحثی پیرامون بیانات دینی و دوم بحثی در مورد اکتشافات علمی.

الف:در رابطه با بیانات دینی.

در بحث تعارض علم و دین در حیطه ی بیانات دینی لازم است نکاتی بیان شود:

1. در هنگام رجوع به منابع دینی (کتاب و سنت) باید به تخصیصها و قیدهای یک دستور و گزاره دینی توجه داشت به طوری که در برخورد ابتدائی با این نصوص بدون جستجو از مخصص و مقیدات آن، حکم به عمومیت یا اطلاق(بی قید و شرط بودن) آن دستور و گزاره دینی نداد.

برای روشن شدن مطلب مثالی از متون دینی نقل می شود. در قرآن کریم از عسل به عنوان شفاء برای مردم نام برده شده است [4] حال اگر کسی از این کلام خداوند چنین استنباط کند که عسل برای هر دردی شفاست و از طرف دیگر اگر علم ثابت کند که عسل برای فلان بیماری مضر است، در نهایت چنین نتیجه می گیرد که کشف علمی با متون دینی متعارض است. حال آنکه آیه ی مبارکه نمی گوید عسل برای هر دردی شفاست.

فخر رازی در ذیل همین آیه با بیان همین اشکال می گوید: خداوند نمی فرماید که عسل شفا، برای همه مردم و برای هر دردی و در هر حالی است، بلکه می فرماید فی الجمله شفاء است. [5]

و به تعبیر فنی و منطقی، این یک قضیه مهمله و در حکم قضیه جزئیه است.

این نکته را باید در برخورد با خطاب ها و بیان هایی که در منابع دینی ما آمده در نظر داشت و بدون دقت در آنها نباید حکم به عمومیت یا مطلق بودن آنها بشود.

2. بر خلاف نظریات بعضی از غربی ها، اسلام برای عقل و براهین عقلی جایگاه والایی قرار داده، به طوری که عقل را رسول باطنی انسان بر شمرده است و عبادت عاقل را از عبادت دیگران ارجح و با فضیلت تر دانسته است. [6]

و به همین جهت همانطور که دلائل نقلی دینی، توسط دیگر ادله ی نقلی احیاناً تخصیص یا تقیید می پذیرند، این ادله – همانطور که در اصول فقه بیان شده است – توسط مخصصات لبی(ادله عقلی و علمی قطعی) نیز تخصیص و تقیید می یابند. مثلا در بعضی از روایات با فرض قبول سند آن ها آمده است که بیماری از شخصی به شخص دیگر سرایت نمی کند. [7] اما علم ثابت کرده که در بعضی از بیماریها سرایت وجود دارد، در چنین حالتی هیچ تعارضی پیش نیامده است بلکه این دلایل قطعی علمی که محصول تفکر و تعقل و آزمایش انسان است همانند مخصص لبی عمل می کند، یعنی می گوئیم منظور روایت تمام بیماریها نبوده بلکه ناظر به بیماری هایی است که در آنها سرایت وجود ندارد.

لازم است توجه شود که در این گونه موارد بین عقل و نقل تعارضی مشاهده می شود نه بین عقل و دین زیرا آموزه های دینی هم از نقل بدست می آید و هم از عقل.

3 . گاهی بعضی از روایات علت مادی یک واکنش را توضیح نمی دهند بلکه علت معنوی آن را بیان می کند که اگر با علت مادی اشتباه شود موجب توهم تعارض علم و دین می شود. (علل معنوی در طول علل مادی هستند به این معنی که وقتی علل معنوی پدیده ای موجود شد به دنبال آن زمینه پیدایش علل مادی آن فراهم می آید و آن پدیده بوجود می آید.

مثلا در روایات داریم زلزله به خاطر گناهان مردم اتفاق می افتد از طرفی علم ثابت کرده که زلزله بخاطر یک سری فعل و انفعالات طبیعی و تدریجی یا دفعی زمین اتفاق می افتد اینجا نباید توهم تعارض پیش آید و گفته شود: بالاخره زلزله بخاطر گناهان مردم اتفاق می افتد؟ و یا ربطی به آن ندارد و فقط به خاطر فعل و انفعالات درون زمین است؟

چرا که بیان دینی، بیان علت معنوی این پدیده است که عامل معنوی زلزله گناهان مردم است و این منافات ندارد که در عالم ماده وقتی بخواهد چنین پدیده ای رخ دهد باید فعل و انفعالاتی انجام گیرد. پس باید بین علل مادی و معنوی پدیده ها فرق گذاشت.

ب: در رابطه با اکتشافات علمی:

در بحث تعارض علم و دین در رابطه با اکتشافات علمی نیز لازم است نکاتی بیان شود:

1. در برخورد با مباحث علمی باید بین تئوری ها و فرضیه هایی که هنوز به اثبات نرسیده با قوانین قطعی علوم فرق گذاشت، یک فرضیه و یا حتی نظریه علمی تا به قطعیت صددرصد نرسیده و به صورت قانون در نیامده است نمی تواند با منابع و متون دینی تعارضی ایجاد کند . زیرا هنوز در حد فرضیه و تئوری است و چه بسا در آینده خلافش ثابت شود و یا در حد نظریه ای است که هنوز درستی آن در همه موارد و افرادی که در خطابات و بیانات دینی آمده است صدق نمی کند و بنا بر این اساسا در این دو صورت هیچ تعارض و منافاتی با خطابات قطعی شریعت وجود ندارد . آری اگر روزی درستی این فرضیه ثابت شد و با آموزهای از آموزه های دین تعارض داشت باید به دنبال رفع تعارض آن بود.
2. نکته ی دیگری که در مورد علم ، باید توجه داشت این که در فلسفه ی علم بعضی از دانشمندان معتقدند، نظریات علمی برگردان و نشانگر واقعیت های خارجی نیستند، بلکه بر ساخته های ذهنی انسان استوارند که به دلیل سودمندی در تحلیل و تبیین حوادث عالم مقبول افتاده است. مثلاً گفته اند نظریه ی تکامل داروین سخنی در مورد این که به واقع انسان از میمون زاده شده است، نمی گوید بلکه فقط می گوید اگر چنین فرض کنیم، برخی از مجهولات ما درباره ی حیات انسان حل می شود. این نظریه، که در فلسفه ی علم امروز رواج دارد، ابراز انگاری نامیده می شود. [8] بر این اساس برخی مدعی شده اند که تعارضی بین علم و دین نیست؛ زیرا آن چه دین می گوید واقعیت است اما آن چه علم می گوید افسانه ای مجعول است برای بهره مندی در عمل.
3. عده ای گفته اند: کارکرد علم به کلی با کارکرد دین متفاوت است و تعارض بین دو چیز در صورتی پدید می آید که هر دو بر موضوع واحدی وارد شوند و احکام متفاوتی در باره ی آنها داده شود و چنین چیزی در باره ی علم و دین وجود ندارد.

ایان بار بور در این زمینه می نویسد:

در مورد علم، تحلیل گران غالبا نگاه «وسیله انگارانه» دارند یعنی نظریه ها را بیش تر «مفید» می دانند تا واقعی و وظیفه اصلی زبان علمی را پیش بینی و مهار می دانند ولی در باره ی زبان دین معمولا آن را "توصیه و تصویب یک نحوه زندگی" ، " اظهار سرسپاری به یک سلسله اصول اخلاقی"... می دانند [9] .

به رغم نکات مثبتی که در این دیدگاه وجود دارد. اشکال اساسی آن، نادیده گرفتن بخشی از زبان دین است، که بیان حقایق طبیعی است. در هر کتاب مقدسی – از جمله قرآن کریم – در مورد باد و باران و سایر حوادث طبیعی سخن رفته است و نمی توان آن را انکار کرد. ما نمی توانیم برای اجتناب از تعارض ادعایی، بخشی از گفتارهای دینی را، که در متون مقدس است، نادیده بگیریم و بر کارکردهای دیگر زبان دینی تأکید ورزیم. درست است که دین برای اظهار «سر سپاری به خداوند» آمده و یا توصیه و تصویب زندگی وِیژه ای است، اما همین دین درباره ی عالم نیز سخن گفته است و گاهی چنین می نماید که این سخنان با داده های علمی در تعارض است؛ پس باید چاره ای اندیشید. [10]

نکته ای که در پایان باید توجه کرد این است که قرآن کریم کتاب آسمانی دین اسلام، نه تنها تعارضی با علوم تجربی ندارد، بلکه دارای یک اعجاز علمی بزرگ است یعنی به مطالب و نکاتی از علوم تجربی اشاره نموده که امروزه علم بعد از گذشت قرنها توانسته است به آن دست پیدا کند. به عنوان مثال در آیه 125 سوره مبارک انعام در مقام تشبیه گمراهان که سینه شان تنگ می شود، می فرماید: "آنها مانند کسی می مانند که در حال صعود به لایه های بالائی جو می باشد و در اثر این صعود دچار تنگی نفس و فشار سخت بر سینه می شود." و این در حالی است که عقیده عالمان تجربی گذشته تا همین چند قرن گذشته این بود که هوا وزن و فشار ندارد؛ تا در سال 1643 میلادی «توریچلی» دستگاه هواسنج را اختراع کرد و بدین وسیله پی به فشار هوا برده شد؛ پس امروز بعد از گذشت قرن ها با پی بردن به پدیده فشار هوا در سطح زمین و تناسب آن با فشار درجه خون از داخل بدن، که موجب تعادل فشار بیرونی و درونی است، وجه تشبیه در آیه روشن می شود. [11]

با توجه به تغییر و تحول گسترده در علوم تجربی و نکات دیگری که بیان شد روشن شد که دستورات و آموزه ها و گزاره های معتبر و قطعی دین مبین اسلام هیچ گونه تعارض و تنافی با علوم قطعی و برهانی ندارد و علوم برهانی نیز در حیطه ی علوم تجربی حجت خداوند می باشد و تعارض با منقولاتی که از طرف خداوند توسط قرآن کریم یا روایات معصومین به ما رسیده است ندارد [12] .

[1] مبانی کلامی اجتهاد، هادوی تهرانی، ص 313.

[2] همان ص 315.

[3] همان، ص 315.

[4] "شفاء للناس"، نحل، 69 .

[5] تفسیر کبیر، ذیل آیه ی مربوط و سفینه البحار، ج 3، ص 483.

[6] سفینة البحار، ج 3، ص 541.

[7] تلخیص مقباس الهدایة، علی اکبر غفاری، ص 48.

[8] جوادی محسن و امینی علی رضا، معارف اسلامی، ج 2، ص 40.

[9] ایان بار بور، علم و دین، ص153-155.به نقل از معارف اسلامی، ج2،ص43. .

[10] امینی،علی رضا-جوادی محسن، معارف اسلامی، ج2،ص43. .

[11] علوم قرآنی، محمد هادی معرفت، ص 425.

[12] برگرفته از بحث علم و دین استاد جوادی آملی (حفظه الله) در تاریخ 1/12/84، جلسه ی درس تفسیر.