نخستین گام‌ها در توسعه‌ اسلام

تعیین تاریخ دقیق تحولات آغازین عصر بعثت، دشوار به نظر می‌رسد. دلیل این مسأله كم توجهی صحابه به ثبت دقیق آن وقایع[1] به علاوه اشتباهات غیر عمدی و نیز دخالت اغراض قبیله‌ای و سیاسی در نقل وقایع می‌باشد. منابع سیره، تحول اسلام را از دو سوی مورد توجه قرار داده‌اند؛ یكی ترتیب اسلام آوردن صحابه و دوم مرحله‌ای كردن دعوت رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ از یك مرحله‌ی سرّی و مخفی به دعوتی آشكار و علنی. علاوه بر این دو جهت، مؤرخان كوشیده‌اند تا با نوعی مقطع‌بندی تاریخی بر اساس روال تاریخ‌گذاری مرسوم كه بر پایه محور قرار دادن یك واقعه‌ی خاص بوده، در مجموعه سال‌های دوره‌ی بعثت، حدود تاریخی وقایع را نشان دهند. رفتن به خانه ارقم، هجرت به حبشه، شعب ابی‌طالب و... نمونه‌های دیگر از آن جمله‌اند. درباره‌ی ترتیب اسلام آوردن اشخاص، مشكلاتی وجود دارد، به ویژه وقتی كه بر پایه مرحله‌ای بودن دعوت یا محورهای تاریخی فوق الذكر كه خود دچار مشكل تعیین تاریخی‌اند، مورد بررسی قرار گیرد، ابن اسحاق اولین مسلمان را خدیجه یاد كرده و آنگاه از مردان، نخستین مسلمان را امام علی ـ علیه السّلام ـ می‌داند. به دنبال آن از زید بن حارثه، ابوبكر، عثمان، زبیر، ابن عوف، سعد بن ابی قاص و طلحه یاد كرده است. او این هشت نفر را نخستین مسلمانان می‌داند. سپس فهرست نام دیگر مسلمانانِ قدیمی را بدون هیچ‌گونه توضیحی می‌آورد.[2] درباره‌ی نخستین مسلمانان بسیاری از مصادر تاریخی بر این باورند كه امام علی ـ علیه السّلام ـ اولین مسلمان بوده است. روشن است كه آن حضرت در خانه‌ی پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ زندگی می‌كرده[3] و اسلام آوردن آن حضرت به آن سرعت امری طبیعی بوده است. اسلام خدیجه نیز همین شرایط را داشته است. علاوه بر این دو، زید بن حارثه نیز كه در شمار موالی آن حضرت بوده، باید به سرعت اسلام را پذیرفته باشد.
این سخن كه ابوبكر نخستین مسلمان بوده به هیچ روی نمی‌توانسته از لحاظ تاریخی زمینه‌ای داشته باشد و به طور یقین برخاسته از نزاع‌های مذهبی میان مسلمانان است. واقدی می‌گوید: علی ـ علیه السّلام ـ دید كه خدیجه با رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ نماز می‌گزارد. در این باره از رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ پرسش كرد و آن حضرت از وی خواست تا به توحید گرویده از لات و عزی كه هیچ نفع و ضرری ندارند دوری كند. او اجازه خواست تا با پدر مشورت كند اما رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ در آن لحظه نمی‌خواست تا مسأله‌ی اسلام فاش شود. فردای آن روز، علی بن ابی طالب ـ علیه السّلام ـ نزد رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ آمده اظهار اسلام كرد. این جمع سه نفری یا به تعبیر واقدی چهار نفری، حتی از آن كه ابوطالب از اسلام آنان آگاه شود پرهیز داشتند. به نقل ابن اسحاق رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ همراه علی ـ علیه السّلام ـ به كوههای اطراف مكه رفته در آنجا نماز گزارده و شب هنگام به مكه باز می‌گشتند.
واقدی می‌گوید:‌زید بن حارثه نیز همراه آنان بوده است. به نقل واقدی آنان نماز ظهر را در كنار كعبه می‌خواندند و قریش نسبت به این نماز انكاری نداشت اما وقتهای دیگر در جایی نماز می‌گزاردند كه قریش متوجه آنان نشود. در آن لحظه زید یا امام علی ـ علیه السّلام ـ مراقب اوضاع بودند. پس از چندی ابوطالب كه در مقام تحیق از وضع فرزندش علی ـ علیه السّلام ـ بود، متوجه ماجرا شد. وقتی حقیقت ماجرا را شنید از رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ خواست تا بر سخن خود پایدار بماند و از علی ـ علیه السّلام ـ نیز خواست تا به حمایت از عموزاده‌اش ادامه دهد.[4] قاعدتاً باید خبر نبوت پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ به تدریج در مكه شایع شده باشد. كسانی از مسافران مكه شاهد نمازگزاردن پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ همراه علی ـ علیه السّلام ـ و خدیجه در كنار كعبه بوده‌اند.
این كه این وضعیت چه مقدار ادامه یافته روشن نیست، اما به اعتقاد ما باید برای مدتی تنها همین خانواده اسلام را پذیرفته باشند. در این مدت رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ به تدریج كار دعوت را آغاز كرده اما نه آشكار بلكه بطور پنهانی؛ دلیل این امر باید آن باشد كه رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ قصد ایجاد حساسیت در مشركان برای مقابله با اسلام را نداشته است. مدت این دعوت را سه سال دانسته‌اند. واقدی روایت كرده كه از آغاز نبوت به مدت سه سال دعوت پنهانی بود تا آن كه رسول مكلف به علنی كردن آن گردید.[5] ابن هشام نیز با اشاره به آیه‌ی «و امّا بِنِعّمَه رَبك فَحَدِّث» می‌گوید: رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ درباره‌ی نعمتی كه خداوند به او داده بود، به طور پنهانی برای كسانی از اهلش كه مورد اطمینانش بودند سخن می‌گفت.[6] زهری می‌گوید: رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ به طوری سرّی دعوت كرده از بتها دوری می‌جست (در همین نقل در طبقات از قول زهری آمده كه رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ به طور سرّی و آشكار دعوت می‌كرد!) تا آن كه شماری از جوانان و ضعیفان از مردم دعوت او را اجابت كرده و تعداد مسلمانان فراوان شد. این در حالی بود كه بزرگان از كفار قریش انكاری نسبت به اسلام نداشتند و زمانی كه رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ از كنار آنان عبور می‌كرد به او اشاره كرده می‌گفتند: «فرزند عبدالمطلب» از آسمان سخن می‌گوید. وضع چنین بود تا آنكه او از خدایانشان عیب‌جویی كرده و به آنان خبر داد كه پدرانشان بر كفر و گمراهی مرده‌اند و در آتش‌اند. در اینجا بود كه بر وی غضب كرده با او دشمنی نموده و به آزارش پرداختند.[7] ابن اسحاق نیز از این دوره سخن گفته و فاصله‌ی آن را تا زمانی كه دستور به علنی كردن دعوت داده شد، سه سال دانسته است.[8]
در اینجا باید توجه داشت كه از آغاز نبوت به بعد، سه مقطع مورد نظر است: یكی مرحله‌ی آشكار شدن دعوت كه گفته‌اند پس از سه سال بوده و با آیه‌ی انذار (انذر عشیرتك الاقربین) آغاز شده است. دوم شروع آزار مشركان است كه پس از عیب‌گیری رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ از خدایان آنان آغاز شده و محتمل است كه این مرحله نیز منطبق بر همان آغاز علنی شدن دعوت باشد، گرچه به احتمال، پیش از آن نیز ممكن است كه نسبت به برخی از مسلمانان سخت‌گیری می‌شده، گرچه با شخص رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ دشمنی نمی‌شده است. مقطع سوم رفتن رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ و مسلمانان به خانه‌ی ارقم بن ابی ارقم است كه باید پس از آغاز دشمنی مشركان و سخت‌گیری بر رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ و مسلمانان باشد اما این كه این رفتن دقیاً در چه زمانی بوده نمی‌توان اظهار نظر قطعی كرد. آنچه مسلم است این كه رفتن به خانه‌ی ارقم حادثه‌ی مهمی بوده و در ذهنیت راویان اخبار سیره، یك مقطع به شمار می‌آمده، زیرا به عنوان مثال واقدی و ابن سعد در تاریخ گذاری مسلمان شدن صحابه‌ی نخست، از همین مقطع استفاده كرده‌اند. به هر روی باید گفت كه رفتن به خانه ارقم بعد از علنی شدن دعوت و پیش از هجرت مسلمانان به حبشه می‌باشد؛ یعنی به طور تقریبی در سال چهارم بعثت. البته اگر گفته شد كه فلان صحابی پیش از خانه‌ی ارقم مسلمان شده ممكن است كه در سه ساله‌ی نخست بعثت و یا اندكی بعد از علنی شدن دعوت تا رفتن به خانه‌ی ارقم باشد.
ابن سعد علی رغم آن كه در سیر تاریخی حوادث بعثت، از رفتن به خانه‌ی ارقم به عنوان یك مبحث سخن نمی‌گوید و همین طور ابن اسحاق كه اساساً از آن حادثه یاد نكرده ـ اما در شرح حال صحابه‌ی نخست، از اسلام شماری از آنان با عنوان «اسلم قبل ان یدخل رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ دار أرقم بن أبی أرقم و یدعو فیها» یاد كرده است. فهرست این افراد كه در طبقات الكبری آمده از این قرار است:
عیاش ابن ابی ربیعه (4/129) ، عثمان بن عفان (3/55) ، ابو حذیفه بن عتبه بن ربیعه، (3/84) عبدالله، عبیدالله و ابو احمد فرزندان جَحْش (3/89) ، عبدالرحمان بن عوف (3/124) ، عبدالله بن مسعود (3/151) ، خباب بن ارتّ (3/165) ، مسعود بن ربیع القاری (3/168) ، عامر بن فهیره (3/230) ، ابو سلمه بن اسد (3/239) ، سعید بن زید بن عمرو (3/382) ، عامر بن ربیعه (3/386) ، واقد بن عبدالله (3/390) ، خُنَیْس بن حذافه (3/392) ، ابو عبیده‌ بن جراح (3/393) ، عثمان بن مظعون (3/393) ، عبیده بن حارث (3/393) ، عبدالله بن مظعون (3/400) ، معمر بن حارث (3/402) ، حاطب بن عمرو (3/405) ، جعفر بن ابی طالب (4/34) ، سلیط بن عمرو.[9]
ابوبكر را نیز در شمار مسلمانان پیش از رفتن به خانه‌ی ارقم یاد كرده‌اند. شواهدی وجود دارد كه اسلام ابوبكر را پس از دوره‌ی سه ساله‌ی نخست دعوت مخفی و زمانی می‌داند كه رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ به عیب‌گیری از خدایان مشركین پرداخته بود.[10] ادعا شده كه زبیر نفر چهارم یا پنجم بوده است.[11] سعد وقاص گفته است كه قبل از من تنها یك نفر اسلام آورده بود آن هم در همان روزی كه من اسلام آوردم![12] گفته شده خالد بن سعید نفر سوم یا چهارم بوده، زمانی كه رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ دعوت سری می‌كرده و خالد همراه آن حضرت در نواحی مكه نماز می‌گزارده است.[13] از ابوذر غفاری نیز نقل شده كه پنجمین مسلمان بوده است، برخی او را چهارمین نفر دانسته‌اند.[14] زمانی كه ابوذر برای پذیرش اسلام به مكه آمده، جو مكه بسیار رعب انگیز بوده و امام علی ـ علیه السّلام ـ مجبور شد تا او را بطوری كه معلوم نشود همراه اوست، نزد رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ ببرد. وقتی نیز مسلمان شد،‌ كنار مسجد الحرام ندای توحید سرداده و كتك مفصلی خورد. تنها از ترس غارت قبیله بنی غفار بود كه مشكرین از كشتن او خودداری كردند. پس از آن ابوذر نزد بنی‌غفار رفت و اسلام را در میانشان نشر داد.[15] او در جاهلیت از بت پرستی دست كشیده و موحد شده است. گفته شده وقتی مسلمان شد زنی به او گفت: تو صابئی شده‌ای، پس از آن، دسته‌ای از قریشیان او را كتك زدند.[16] عمرو بن عبسه نیز می‌گوید: چهارمین مسلمان بوده زیرا پیش از او تنها بلال و ابوبكر مسلمان شده بودند![17] آشكار است كه یا او از حقیقت امر مطلع نبوده یا از قول او چنین سخنی را جعل كرده‌اند. زیرا، اگر درباره‌ی ابوبكر سخنی نباشد كه هست، پیش از بلال بسیاری مسلمان شده‌اند. نعیم بن عبدالله نیز گفته است كه پس از ده نفر مسلمان شده، اما ایمانش را كتمان می‌كرده است.[18] ارقم بن ابی ارقم نیز طبق گفته فرزندش هفتمین مسلمان بوده است.[19]
ابن سعد از شماری از مسلمانان بااین عبارت یاد كرده است كه «كان قدیم الاسلام بمكه و هاجر إلی أرض الحبشه.»[20] از این عبارت به دست می‌آید كه اینان پیش از سال پنجم هجرت به حبشه است مسلمان شده‌اند. اینان نیز جمعاً 28 نفر می‌شوند. بر اینان باید تعدادی زن را نیز افزود و این كه به احتمال در سال پنجم بعثت با توجه به آمار مهاجران حبشه ـ هشتاد و اندی ـ اندكی بیش از یكصد نفر مسلمان در مكه بوده است.
اكنون به دوران دعوت سری یعنی سه سال نخست هجرت برمی‌گردیم و دو مقطع تاریخیِ مربوط به آشكار شدن دعوت و رفتن به خانه ارقم را مورد بررسی قرار می‌دهیم: گذشت كه رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ در آغاز به دلیل آن كه بی‌توجه به عقاید مشركین بوده و آنان را به خود و اگذاشته بود، قریش با او دشمنی نمی‌كرد. این سیاست كه همراه با دعوت غیر رسمی بود، توانست مردمانی را كه زمینه‌های درونی برای گروش به توحید داشتند به سوی اسلام جذب كند. عموم مشركین از این كه كسی از بت پرستی برگشته و به نصرانیت یا و یا حتی اسلام بگرود، نگران نبودند، نگرانی آنان، این بود كه نظام ارزشی و قبایلی آنان مورد تردید قرار گیرد. خواهیم دید كه مشركین حاضر بودند محمد ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ یك سال خدای آنان را بپرستد و آنان نیز یك سال خدای محمد ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ را بپرستند. درست از زمانی كه از یك سو حركت پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ برای جذب مردم علنی شده و عقاید شرك آلود در معرض انتقاد قرآن و رسول قرار گرفت، مشركان دشمنی خود را آغاز كردند.
یعقوبی می‌گوید: رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ سه سال دعوت خویش را كتمان كرده و به توحید دعوت می‌كرد و زمانی كه به گروهی از قریش بر می‌خورد، می‌گفتند: فرزند عبدالمطّلب از آسمان سخن می‌گوید؛ تا آن كه از خدایان عیب‌گیری كرد و پدران آنان را به دلیل كفر، گمراه شمرد؛ آنگاه خداوند به او دستور داد تا رسالت خود را با صدای بلند اعلام كند. او نیز دعوت را آشكار كرده، در بطحا ایستاد و فرمود: من رسول خدا هستم، شما را به عبادت خدا و ترك عبادت بتها دعوت می‌كنم، بتهایی كه هیچ نفع و ضرری ندارند، خلق نتوانند كرد و روزی نتوانند رساند و زنده كردن و میراندن نتوانند. از آن زمان قریش استهزای خود را آغاز كرد و از ابوطالب خواست تا مانع از كار رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ شود.[21]
عموم سیره نویسان گفته‌اند كه پس از نزول آیه‌ی «اَنْذِر عَشیرَتك الأقربین»[22] و نیز آیه‌ی «فَاصْدَع بما تُؤمَر وَاَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِكین إنّا كَفَیْناك الْمُسْتهزِئین»[23] دعوت علنی رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ آغاز شده است.[24] در روایتی از امام صادق ـ علیه السّلام ـ آمده است كه آن حضرت سه سال در مكه كار خویش كتمان كرد، آنگاه خداوند بدو دستور داد تا دعوت خویش را اشكار كند و او چنین كرد.[25]
پس از آن بود كه رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ طی چندین نوبت در جلساتی كه ترتیب داد، رسالت خود را اعلام كرده و ازمردم خواست تا اسلام را بپذیرند. بر اساس آیه مذكور رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ مكلف بود تا ابتدا عشیره نزدیك را انذار كند. طبری به نقل از ابن اسحاق درباره‌ی شأن نوزل آیه‌ی مذكور می‌نویسد: علی ـ علیه السّلام ـ گفت: وقتی آیه‌ی «اَنْذِرْ عَشیرتكَ الأقْرَبین» نازل شد، رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ مرا فرا خواند و فرمود: ای علی! خداوند به من دستور داده تا عشیره‌‌ی نزدیك را انذار كنم، ‌من در این باره تأمل می‌كردم تا جبرئیل آمد و گفت: اگر آنچه را كه بدان امر شده‌ای عمل نكنی، عذاب خواهی شد. اینك برای ما طعامی بساز، آنگاه بنی عبدالمطّلب را فراهم آر تا با آنان سخن گویم. علی ـ علیه السّلام ـ می‌افزاید: من چنین كردم. آن زمان بنی عبدالمطلب را حدود چهل نفر بودند كه عموهای رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ نیز در میان آنان بودند. پس از آن كه فراهم آمدند و طعام را خوردند، پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ خواست سخن بگوید، اما ابولهب مانع شد، فردای آن روز نیز چنین كردم و پس از صرف طعام، رسول خداـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ خطاب به آنان فرمود: ای فرزندان عبدالمطلب! من جوانی را از قومی ندیده‌ام كه بهتر از آنچه كه من برای شما آورده‌ام، ‌برای قومش آورده باشد. من خیر دنیا و آخرت را برایتان آورده‌ام. خداوند به من دستور داده تا شما را دعوت كنم. هر كدام از شما كه مرا در این دعوت وزارت كنید همو برادر، وصیّ و خلیفه‌ی من در میان شما خواهد بود؛ (یكون اخی و وصیّی و خلیفتی فیكم) امام می‌افزاید: در آن گروه‌، تنها من پاسخ مثبت دادم. آن حضرت نیز مرا به عنوان وصی و خلیفه خود خوانده و فرمود: سخن او را گوش كرده او را اطاعت كنید. حاضران خندیدند و به ابوطالب گفتند: به تو دستور داد تا از فرزندت تبعیت كنی.[26] طبری همین روایت را در تفسیر خود نیز نقل كرده، جز آن كه به جای جمله‌ی بالا، چنین آورده است: «فأیُّكم یُوازِرنی عَلی هذا الأمر علی أنْ یَكون أخی و كذا و كذا.»[27] این تحریفی آشكار در یك خبر تاریخی مهم است.
دعوت عشیره‌ی نزدیك ناشی از تكلیفی بود كه خداوند بر عهده‌ی رسول خود نهاده بود. از نظر اجتماعی و شرایط حاكم بر مكه، باید گفت دعوت از عشیره در اولویت كامل قرار داشت چرا كه:
اوّلاً عشیره‌ی، از نزدیك با خُلْق و خوی رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ آشنا بوده و بیش از همه‌ی اعراب دیگر، ‌صداقت او را باور داشتند. طبیعی بود كه در شرایط عادی، رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ می‌توانست از این وضعیت بهره‌برداری كند، گرچه موانعی نیز بر سر راه وجود داشت.
ثانیاً ایمان عشیره به رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ افزون بر احساس عاطفی قبیله‌ای آنان نسبت به رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ بود. بنی‌عبدالمطلب به جز یكی دو مورد، ‌جانبدار رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ بودند، اگر آنان ایمان می‌آوردند در كنار این احساس عاطفی، می‌توانستند حامیان بسیار استواری برای رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ باشند. نباید تردید كرد كه بسیاری از بنی‌هاشم گرچه در آن محفل با دعوت رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ موافقت نكردند، اما به تدریج مسلمان شدند، حتی اگر به ظاهر اسلام خود را اعلام نكرده و بعدها به زور در جنگ بدر شركت كردند، همواره این گزارش مطرح بوده كه بیشتر آنان در باطن اسلام را پذیرفته بودند. كسانی چون ابولهب نیز كه در برابر آن حضرت ایستادند، ترس از نابودی بنی‌هاشم توسط دیگر اعراب را داشتند.[28]
ثالثاً عشیره‌ی نزدیك انتظار آن را داشتند تا رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ آنان را كه خویشان نزدیكش بودند، در یك جلسه‌ی خصوصی با رسالت خویش آشنا كند. اگر چنین نمی‌كرد چه بسا از طرف خویشان متهم بود كه به قوم و خاندان خویش بی‌توجهی كرده است.
رابعاً باید به این امر توجه كرد كه اگر عشیره نزدیك او را بپذیرند، دیگر قبایل به این دلیل اطرافیانش او را پذیرفته‌اند، او را متهم نخواهند كرد كه دعوت او نارواست، این مسأله‌ای بود كه اتفاق افتاد. زمانی مشركان به رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ گفتند: خاندان تو، تو را بیشتر می‌شناختند كه از تو تبعیت نكردند.[29] خالد بن ابی جبل از پدرش نقل می‌كند كه وقتی می‌شناختند كه از تو تبعیت نكردند. خالد بن ابی‌جبل از پدرش نقل می‌كند كه وقتی رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ سوره‌ی «والسماء والطارق» را می‌خواند من حفظ كردم؛ ثقیف از من پرسیدند چه چیز از او فرا گرفتی؟ من سوره‌ی مزبور را برای آنان خواندم. مردی قریشی كه همراه آنان بود گفت: ما صاحب خود را بیشتر می‌شناسیم، اگر سخن او حق بود، ما از او پیروی می‌كردیم.[30] پیر مردی از قبیله‌ی كلب نیز درباره‌ی دعوت رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ گفت: چه نیكوست آنچه كه این جوان بدان دعوت می‌كند، جز آنكه خاندانش از او دوری جسته‌اند؛ اگر او با قوم خویش مصالحه می‌كرد تمامی عرب از او پیروی می‌كردند.[31] قبیله ثقیف نیز در برابر دعوت رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ به او گفتند: مردم شهر خودت از تو اكراه دارند و دعوت تو را نپذیرفته‌اند، اكنون آمده‌ای ما را دعوت می‌كنی؟ به خدا ما مخالفت بیشتری با تو داریم.[32] همانگونه كه گذشت دعوت پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ از عشیره چندان نیز بی‌نتیجه نبود. رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ به دنبال دعوت عشیره‌ی نزدیك، جلساتی تشكیل داد تا از عموم مردم مكه دعوت كند. سیره نویسان این جلسات را نزدیك كوه صفا دانسته‌اند. به گزارش واقدی از ابن عباس، آن حضرت در نزدیك كوه صفا قریش را صدا كرده و با استناد به صداقت خود و گرفتن تأیید از مردم در این باره، فرمود: ای فرزندان عبدالمطلب! ای فرزندان عبد مناف! ای بنی‌زهره! ـ و سپس همه طوایف قریش را خطاب كرد ـ خداوند به من دستور داده تا شما را انذار كنم، خیر دنیا و آخرت شما در گفتن لا اله الا الله است. در این وقت ابولهب برخاسته و گفت: خسران بر تو باد، آیا ما را برای همین سخن گرد آوردی؟ بعد از آن سوره‌ی مسد درباره‌ی او نازل شد.[33]
ابن معین روایتی را بطور نسبتاً كامل درباره‌ی تأثیر نخستین دعوت رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ نقل كرده كه نقل آن مناسب می‌نماید. همین روایت را بطور ناقص، حاكم نیشابوری نیز آورده است. مِسْور بن مخرمه زهری از پدرش نقل می‌كند: زمانی كه رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ دعوت به اسلام را آشكار كرد، تمامی اهل مكه مسلمان شدند و این قبل از آنی بود كه نماز، واجب شود، تا آن كه رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ آیات سجده را خواند. در این لحظه همه به سجده افتادند بطوری كه از كثرت جمعیت جای سجده نبود، این وضع ادامه داشت تا آنكه رؤسای قریش كه سر زدن به سر زمین‌های خود در طائف رفته بودند، به مكه بازگشتند. آنان مردم را توبیخ كردند كه: آیا دین پدرانتان را رها كرده‌اید؟ پس از آن مردم كافر شدند.[34] عروه بن زبیر نیز می‌گوید: زمانی كه رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ قوم خود را دعوت به نور و هدایت كرد، مردم از او دوری نجسته و نزدیك بود كه از سخن او پیروی كنند، تا آن كه كسانی از قریش كه صاحب مكنت بودند از طائف بازگشتند و با رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ به مخالفت برخاستند، در اینجا بود كه اكثریت مردم از رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ دوری كردند.[35] این دو روایت تا اندازه‌ای با یكدیگر قابل تطبیق است. بر اساس این روایت باید گفت: توده‌ی مردم مكه نیز نظیر مردم مدینه، به سرعت به اسلام گرویدند یا زمینه‌ی گرویدن داشتند، اما رؤسای قریش با استفاده از نفوذ خود، مانع از رشد اسلام شدند در حالی كه چنین متنفذان مخالفی، در مدینه وجود نداشتند تا مانع از اسلام آوردن مردم شوند.
آشكار شدن اسلام در مكه و گرویدن شماری از جوانان، بردگان و حتی زنان به اسلام، رؤسای قریش را به عكس العمل واداشت. آنان احساس كردند، اگر اندكی در مبارزه با اسلام تأمل كنند، ‌اوضاع یكسره از دست آنان خارج خواهد شد، بدین ترتیب سخت‌گیری آغاز شد. باید دانست كه این سخت‌گیری از بعد از علنی شدن دعوت آغاز شده است. دلیل آن نیز این بود كه برخی از مسلمانان با جسارت تمام، اسلام خویش را ابراز و علنی می‌كردند. عبدالله بن مسعود پس از مسلمان شدن، در شهر مكه با صدای بلند قرآن می‌خواند و همین سبب شد تا مورد اذیت قرار گیرد.[36] گذشت كه ابوذر نیز بلافاصله پس از مسلمان شدن، كنار كعبه فریاد توحید سر داده و با آزار و اذیت سخت مشركان مواجه شد. زید بن عمرو بن نفیل می‌گوید: ما یك سال به خاطر مسلمان شدن مخفی بودیم و تنها در خانه‌ی در بسته یا شِعْبی خالی از سكنه می‌توانستیم نماز بخوانیم كه در آن صورت نیز باید برخی مراقب برخی دیگر باشیم.[37] واقدی می‌گوید كه اصحاب رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ نماز ظهر را آزادانه می‌خواندند اما برای نماز عصر در شعب‌ها پراكنده شده تك نفر یا دو نفر دو نفرنماز می‌خواندند. زمانی كه طُلَیب بن عمیر و حاطب بن عمرو در شِعْب «اجیاد اصغر» نماز می‌خواندند مورد هجوم ابن اصداء و ابن غیطله قرار گرفتند. آن دو فحاش بودند و با سنگ، آن دو مسلمان را مورد حمله قرار دادند.[38]
بلاذری از سعد وقاص نقل می‌كند كه به همراهی جمعی از صحابه به «شعب ابی‌دبّ» رفته، وضو ساخته نماز می‌خواندیم در حالی كه در حالت خفا بودیم. در این لحظه جمعی از مشركان ظاهر شده ما را دنبال كردند. آنان كه اخنس بن شریق، و جمعی دیگر از مشركان بودند ما را ملامت كرده بر ما هجوم آوردند. من استخوان شتری برداشتم و بر یكی از مشركان زدم، همین سبب شد تا او زخمی شده و مشركان شكست خوردند![39] راوی این حكایت احتمالاً آخر ماجرا را تغییر داده، زیرا از جای دیگری آگاهیم كه از آن پس، به دلیل این برخورد ناصحیح سعد، مسلمانان حتی شعب‌های دور را كه می‌توانستند آزادانه در آنها نماز بگزارند از دست دادند. پیش از آن خود رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ نیز همراه برخی از اصحاب در نواحی اطراف مكه نماز می‌خواندند.[40]
می‌دانیم كه رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ در طی دوران بعثت از اصحاب خود خواسته بود تا از هر گونه خشونت خودداری كنند. این حادثه سبب شد تا مسلمانان محدودیت بیشتری یافته، در یك خانه‌ی در بسته بر روی كوه صفا كه خانه‌ی ارقم بن ابی ارقم بوده پنهان شوند. فرزند ارقم گفته است كه پدرش هفتمین كسی بوده كه اسلام را پذیرفت، خانه‌ی او بر روی كوه صفا بوده و این همان خانه‌ای است كه رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ در «اول اسلام» در آنجا به سر برده، مردم را به اسلام دعوت می‌كرده و جمعی كثیر در آن مسلمان شدند. این خانه، بعدها به ملكیت منصور عباسی درآمد و مهدی عباسی آن را به همسرش خیزران داد و از آن زمان به عنوان «دار الخیزران» معروف شده است.[41] این محل به صورت مسجدی متبرك درآمد و دلیل آن همین بود كه زمانی پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ در حالی كه از مشركان گریزان بود،‌ به همراه اصحابش چندی را در آن بسر برده است.[42] ابن اسحاق از این رخداد یاد نكرده و بلاذری نیز جز اشاره به نام چند تن كه پیش از رفتن رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ به خانه‌ی ارقم مسلمان شدند (و این نیز قاعدتاً از واقدی است) مطلبی در این باره نیاورده است. اما در سیره‌های متأخر همچون سیره‌ی حلبی و شامی، بدان اشاره شده است. شاید عدم ذكر آن در سیره‌ی ابن اسحاق، نشانی بر عدم اهمیت این ماجرا باشد.
گذشت (و حلبی نیز تصریح كرده) كه رفتن به خانه‌ی ارقم به دنبال مشكلی بوده كه در كوههای مكه برای مسلمانان پیش آمده و آن زخمی شدن یكی از مشركان توسط سعد وقاص بوده است.[43] كسانی گفته‌اند كه اسلام عمر در این خانه بوده است.[44] اما شامی این مطلب را صحیح نمی‌داند؛ زیرا قول مشهور میان مؤرخان سنی آن است كه عمر پس از هجرت گروهی از مسلمانان به حبشه مسلمان شده، در حالی كه رفتن به خانه‌ی ارقم در سال چهارم بعثت بوده است.[45] ابن سعد از چند نفر یاد كرده كه در زمانی كه رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ در دار ارقم بوده، مسلمان شده‌اند؛ از جمله چهار فرزند ابوالبُكَیْر بن یالیل در هیمن خانه مسلمان شده و با رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ بیعت كرده‌اند.[46] همو گفته است كه مصعب بن عمیر شنید كه رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ در خانه‌ی ارقم مردم را دعوت می‌كند؛ پس بر او وارد شده اسلام را پذیرفت، اما اسلام خود را كتمان می‌كرد و این به جهت هراس او از مادر و قومش بود تا آن كه عثمان بن طلحه او را درآمد و شد با رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ دیده خانواده‌اش را خبر كرد و همین سبب حبس او شد تا آنكه به حبشه هجرت كرد.[47]
طلیب بن عمیر نیز در خانه‌ی ارقم اسلام آورده است. ابن سعد با یاد از این مطلب می‌افزاید: او سپس نزد مادرش اَرْوی فرزند عبدالمطلب آمد و حكایت اسلامش را باز گفت. مادر نیز او را تشویق كرد كه سزاوار است كه تو از فرزند دایی خود حمایت كنی، اگر من نیز چون مردان می‌توانستم از او دفاع كنم چنین می‌كردم. فرزند از مادرش خواست تا اسلام را بپذیرد، ‌همانطور كه برادرش حمزه بن عبدالمطلب پذیرفت. مادر نیز اسلام را پذیرفت و بعدها با زبان خویش از رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ حمایت می‌كرد.[48] از این نقل چنین به دست می‌آید كه حمزه نیز در همان حول و حوش اسلام را پذیرفته است. از عمار یاسر نیز نقل شده كه صهیب را بر در خانه‌ی ارقم دیدم. پرسیدم: به چه قصد آمدی؟ او نیز همین را از من پرسید و من گفتم: می‌خواهم سخن محمد را بشنوم. او نیز گفت كه به همین قصد آمده است. آنگاه هر دو اسلام را پذیرفتیم، پس از آن، آن روز را در آنجا ماندیم تا شب شد و در حالی كه مراقب خود بودیم از آنجا خارج شدیم.[49] درباره‌ی مدت زمانی كه رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ در خانه‌ی ارقم مانده، آگاهی‌های دقیقی در دست نداریم. یك خبر آن است كه آن حضرت به مدت یك ماه در آنجا به سر برده است.[50] حلبی آن را در آستانه‌ی علنی شدن دعوت دانسته، اما بر پایه‌ی آنچه گذشت، رفتن به خانه‌ی ارقم پس از علنی شدن دعوت و درگیر شدن مسلمانان و مشركان بوده است. در آن دوره هر كسی كه اسلام را می‌پذیرفت او را صَبَائی می‌خواندند،[51] و همین امر كافی بود تا توسط قومش و یا حتی پدر و مادرش[52] و یا اگر برده بود به وسیله‌ی مولایش، مورد آزار و شكنجه قرار گیرد. خواهیم دید كه این وضعیت منجر به هجرت مسلمانان به حبشه شد.

---

• [1] . دكتر جواد علی براین عامل تأكید خاصی دارد و همین را سبب عدم تبیین حدود تاریخی حوادث دوره‌ی بعثت می‌داند، نكـ :‌تاریخ العرب فی الاسلام، ص192
• [2] . السیره ‌النبویه، ابن هشام، ج1، صص252 ـ 245.
• [3] . السیره ‌النبویه، ابن هشام، ج1، صص246 ـ 245 (اشاره به رفتن جعفر و علی ـ علیه السّلام ـ دو فرزند ابوطالب یكی به خانه‌ی عباس و امام علی ـ علیه السّلام ـ به خانه‌ی رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ . ابن اسحاق این را از نعمت‌های الهی در حق علی ـ علیه السّلام ـ می‌داند.
• [4] . السیره النبویه، ابن هشام، ‌ج1، ص246، 247؛ انساب الاشراف، ج1، ص113 (نقل فوق قسمتی در سیره‌ی ابن هشام و قسمتی در انساب آمده است).
• [5] . طبقات الكبری، ج1، ص199؛ انساب الاشراف، ج1، ص116.
• [6] . السیره النبویه، ابن هشام، ج1، ص243.
• [7] . انساب الاشراف، ج1، صص117 ـ 115؛ طبقات الكبری، ج1، ص199.
• [8] . السیره النبویه، ابن هشام، ج1، ص262.
• [9] . انساب الاشراف، ج1، ص219.
• [10] . نكـ: البدء و التاریخ، ج5، ص77؛ البدایه و النهایه، ج3، صص30 ـ 29؛ و نكـ: الصحیح من سیره النبی ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ ، ج1، صص249 ـ 248؛ طبری نیز (به نقل از الصحیح، ج1، ص248) در یك نقل آورده كه اسلام ابوبكر بعد از پنجاه نفر بوده است. دكتر جواد علی نیز با یادآوری این نقل طبری می‌گوید: مسأله «اَوَل من اسلم» به شدت تحت تأثیر گرایش‌های سیاسی و عاطفی بوده است، نكـ: تاریخ العرب فی الاسلام، ص190.
• [11] . طبقات الكبری، ج3، ص102.
• [12] . طبقات الكبری، ج3، ص139.
• [13] . همان، ج4، ص95.
• [14] . همان، ج4، ص224.
• [15] . همان، ج4، صص225 ـ 224.
• [16] . همان، ج4، ص223.
• [17] . همان، ج4، ص214؛ السیره النبویه، ذهبی، صص141 ـ 140، به نقل از: كتاب مُسلم، ش832؛ جالب است كه یعقوبی از قول او نقل كرده كه نزد پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ آمد و پرسید: آیا كسی دعوت تو را پذیرفته، آن حضرت فرمود: آری یك زن، یك نوجوان (علی) و یك عبد كه مقصودش زید بن حارثه بود. تاریخ الیعقوبی، ج2، ص23.
• [18] . طبقات، ج4، ص138.
• [19] . المنتخب من ذیل المذیل، ص519.
• [20] . طبقات الكبری، ج4، صص122 ـ 120 (شش مورد)، 124، 128 (دو مورد)، 135، 130 ( دو مورد)، 141، 140، 139، 136 (دو مورد)، 191)، 202، 201، 194، (دو مورد) 203 (دو مورد)، 214، 213 (دو مورد).
• [21] . تاریخ الیعقوبی، ج2، ص23.
• [22] . شعراء/214.
• [23] . حجر/94.
• [24] . نكـ : الدر المنثور، ج4، صص107 ـ 106؛ تاریخ الطبری، ج2، صص319 ـ 318؛ السیره النبویه، ابن هشام، ج1، صص263 ـ 262.
• [25] . التفسیر العیاشی، ج2، ص253.
• [26] . تاریخ الطبری، ج2، صص321 ـ 320؛ مجمع البیان، ج7، ص206 (خلیفتی فی أهلی) از تفسیر ثعلبی.
• [27] . تفسیر الطبری، ج19، ص75؛ ذهبی نیز روایت مزبور را با همان سند آورده اما قسمت اخیر روایت را حذف كرده است؛ نكـ : السیره النبویه، ذهبی، ص145.
• [28] . نكـ : انساب الاشراف، ج1، صص119 ـ 118.
• [29] . طبقات الكبری، ج1، ص216.
• [30] . تاریخ یحیی بن معین، ج1، ص27.
• [31] . انساب الاشراف، ج1، ص238.
• [32] . انساب الاشراف، ج1، ص237.
• [33] . انساب الاشراف، ج1، ص120 (لازم به یادآوری است كه برخی سیره نویسان برای نفی حكایت انذار خواسته‌اند آیه‌ی مزبور را بر این جلسه تطبیق دهند. در حالی كه در اصل، آن جلسه اختصاص به بنی‌عبدالمطلب داشته است، زیرا آنان عشیره‌ی نزدیك بودند. درباره‌ی اطلاق عشیره بر خویشان نزدیك، نكـ : البدایه و النهایه، ج2، ص157.
• [34] . تاریخ یحیی بن معین، ج1، ص53.
• [35] . مغازی رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ ، ‌عروه بن زبیر، ص104؛ الطبری، ج2، ص328.
• [36] . طبقات الكبری، ج1، ص151.
• [37] . انساب الاشراف، ج1، ص116.
• [38] . انساب الاشراف، ج1، ص117.
• [39] . انساب الاشراف، ج1، ص116.
• [40] . طبقات الكبری، ج4، ص95.
• [41] . طبقات الكبری، ج3، صص244 ـ 242.
• [42] . اخبار مكه، ج2، صص260 ـ 200.
• [43] . السیره الحلبیه، ج1، ص283.
• [44] . اخبار مكه، ج2، ص200.
• [45] . سبل الهدی و الرشاد، ج2، صص429 ـ 248 روایت معروف اسلام عمر نیز منافات با اسلام او در خانه‌ی ارقم دارد. درباره‌ی تاریخ اسلام عمر و دیدگاههای موجود، نكـ : الصحیح، ج2، صص94 ـ 91.
• [46] . طبقات الكبری، ج3، ص388.
• [47] . طبقات الكبری، ج3، ص116.
• [48] . طبقات الكبری، ج3، ص123.
• [49] . انساب الاشراف، ج1، ص158؛ طبقات الكبری، ج3، صص247 ـ 227.
• [50] . السیره النبویه، ج1، ص283.
• [51] . طبقات الكبری، ج3، ص267؛ ج4، صص220 ـ 100.
• [52] . طه/1150.
  
•  رسول جعفريان - تاريخ سياسي اسلام (سيره‌ رسول خدا)، ص235