آیا ائتلاف به اصطلاح "ضد داعش" اردن را بهم می ریزد؟

دولت اردن به عنوان یکی از اعضای ائتلاف آمریکایی ضد داعش همزمان با کمک‌های خود به اعضای ائتلاف برای انجام حملات مختلف در سوریه و عراق با نگرانی ویژه‌ای اوضاع داخلی خود و احتمال بروز ناآرامی در این کشور در پی تحرکات حامیان گروه‌های افراط‌گرای اسلامی را دنبال می‌کند.

اردن که جنگنده‌های خود را نیز برای حمله به مواضع داعش به داخل خاک سوریه فرستاده، این روزها طرح‌هایی را برای مقابله با افراط گرایان حامی داعش اجرا ‌کرده و محدودیت‌های ویژه‌ای بر ضد حامیان افراط گرای این گروهک ایجاد کرده که به بازداشت دهها تن از این افراد منجر شده است.

آنچه در این مقاله بررسی خواهد شد، اوضاع امنیتی اردن در افق پیش روی تحولات سیاسی این کشور و بررسی مولفه‌های ثبات در حاکمیت خاندان هاشمی است.

مولفه‌های متزلزل ثبات در اردن

الف: عرصه داخلی

اردن به عنوان یک رژیم منطقه‌ای از کشورهایی است که حافظه  مستقل منطقه‌ای برای خود ندارد و مردم آن مانند مصر یا سوریه یا لبنان خاطرات قوی از این کشور ندارند. موقعیت خاص جغرافیایی این کشور بخشی از چالش‌های همیشگی است که پیش روی آن قرار داشته است.

عمان همواره در دهه‌های گذشته در معرض مهاجرت‌های اجباری بسیاری از کشورهای منطقه قرار داشته است، مهم ترین این مهاجرت ها در جنگ سال 1948 بود که به اعلام موجودیت رژیم صهیونیستی منجر شد.

در جنگ 1967 و سال 1991 در جریان اخراج آوارگان فلسطینی از دولت‌های عربی به علت حمایت یاسر عرفات و ملک حسین پادشاه اردن از حمله عراق به کویت نیز این کشور شاهد مهاجرت گسترده آوارگان و استقرار آن‌ها در مرزهای اردن بود. حمله آمریکا به عراق در سال 2003 و بحران امنیتی در سوریه از سال 2010 تاکنون دو موج دیگر مهاجرت میلیون‌ها آواره به مرزهای اردن است.


از ناحیه مردم‌شناختی این مهاجرت‌ها موازنه های جمعیتی را در اردن تغییر داده است، اقلیت حاکم بر اردن ریشه‌ای سعودی دارد که در دستگاه‌های سیاسی و امنیتی این کشور اکثریت پست‌ها را در دست گرفته است. ارتش اردن نیز ارتش مبتنی بر قبایل بدوی است و با ساختارهای عرقی و فرماندهی مرکزی‌اش اداره می‌شود.

با این وجود عبدالله دوم شاه کنونی اردن از محبوبیت نسبتا خوبی در نزد مردم برخوردار است، البته مشکلات امنیتی و اوضاع سالهای اخیر در کاهش این محبوبیت تاثیر داشته است. اقلیت هاشمی در اردن با کمک‌های آمریکا اجازه تغییر در این کشور را نمی‌دهد. آنها سعی دارند ارتش را جزء جدایی ناپذیر از خاندان حاکم معرفی کنند، چرا که این همبستگی می‌تواند ضامن بقای حاکمیت آل هاشم باشد. به همین علت بیشتر اعضای خاندان آموزش‌های نظامی را در آکادمی‌های نظامی طی می‌کند و در دوره‌های افسری شرکت می‌کنند.

پرونده‌های فساد مطرح شده علیه خاندان حاکم بعلاوه اسراف‌کاری های این عده و مطالبات مردمی برای اصلاحات در کشور که برگرفته از انقلاب‌های مردمی منطقه بود، در سالهای اخیر چالش‌های اساسی برای حاکمیت آل هاشم ایجاد کرده است، این اعتراضات البته در شکل‌های گوناگون مطرح است، عده ای به دنبال براندازی اساس نظام سلطنتی و برقراری دولت دموکراتیک در این کشور هستند، اما عده‌ای دیگر خواستار محدود کردن اختیارات پادشاه و سپردن برخی اختیارات به پارلمان یا دولت هستند. البته دولت هاشمی با هر دو رویکرد به شدت مخالف است و با آن مقابله می‌کند.

ب: اوضاع منطقه‌ای و بین‌المللی

چهار گوشه مرزهای اردن و کشورهای همسایه آن اوضاع خونباری را پشت سر می گذرانند. بحران امنیتی در سوریه، اوضاع نابسامان عراق و درگیریهای فلسطینی و اسرائیلی موج عمده خشونت ها در مرزهای اردن را رقم زده که علاوه بر اینکه سیل مهاجرت آوارگان به مرزهای اردن را ایجاد کرده، اوضاع امنیتی این کشور را نیز تهدید می‌کند. خسارت های امنیتی و اقتصادی گسیل شدن این عده از آوارگان به مرزهای اردن نیز بار دیگری است که بر دوش دولت متزلزل اردن قرار گرفته است.


اوضاع مردم‌شناختی اردن و جمعیت بالای فلسطینی‌های این کشور به گونه‌ای است که هر تغییر در تعاملات فلسطینی - اسرائیلی فورا بر اردن تاثیر می‌گذارد.

به عنوان مثال شکست مذاکرات بین فلسطین و اسرائیل موج خشونت‌ها در اردن را به دنبال دارد. از سوی دیگر بحران سوریه معضل امنیتی دیگری است که عمان را تهدید می‌کند، دولت عبدالله دوم در ابتدای این بحران سعی کرد با عدم دخالت در آن مانع از سرایت این بحران به داخل شود، اما تحت فشارهای غربی تسلیم شده و در نهایت اردن را به پایگاه لوجستیک و آموزشی تروریست‌ها و گذرگاه‌ قاچاق سلاح و تروریست به سوریه تبدیل کرد. 

در حالی که برخی منابع اطلاعاتی و مطبوعاتی، اردن را ایستگاه بعدی تروریست‌های داعش در منطقه می دانند، رژیم صهیونیستی و به تبع آن آمریکا حمایت از اردن در برابر خطرات داعش را راهبرد اصلی خود معرفی کرده‌اند.

البته جریانی تکفیری نفوذ نسبتا بالایی در اردن دارند و بسیاری از مردم اردن بویژه در شهر معان حامی رویکردهای تکفیری و تروریستی هستند که خطری بالقوه برای دولت این کشور به شمار می‌رود. گفته می شود دیپلمات‌های صهیونیست به همتایان آمریکایی خود خبر داده‌اند که در صورت اقدام گروه‌های جهادی علیه دولت پادشاهی اردن، این رژیم علیه گروه‌های جهادی اقدام نظامی خواهد کرد. آن‌ها تصور می کنند حمله داعش به اردن می‌تواند موجب کشانده شدن رژیم صهیونیستی و به تبع آن به درگیری‌های نظامی در منطقه شود.

توماس سندرسون عضو مرکز مطالعات بین‌المللی و استراتژیک معتقد است آمریکا و اسرائیل بقای نظام پادشاهی اردن را جزء اهداف امنیت ملی خود می دانند. این کارشناس آمریکایی در این خصوص می‌گوید: آمریکا و اسرائیل هر تهدیدی علیه اردن را تهدید علیه خود می دانند و در این راه از هیچ کمکی به نظام پادشاهی اردن فروگذار نخواهند کرد.

ج: اوضاع اقتصادی

اوضاع اقتصادی دولت اردن در سالهای اخیر روند نابسامانی را پشت سر گذاشته است، این کشور همواره نیازمند کمک‌های خارجی بوده تا به بقای خود ادامه دهد و همین کمک‌ها وابستگی های سیاسی دولت اردن را ایجاد کرده است، علاوه بر موج فزاینده فساد دولتی، موج مهاجرت خارجی‌ها به مرزهای اردن نیز مزید بر علت شده تا اوضاع اقتصادی اردن به وضعیت اسفباری کشیده شود.


قطع گاز رسانی از مصر به اردن و آشفته بازار دولت‌های عربی حامی اردن در پی انقلاب‌های مردمی باعث تشدید اوضاع بد اقتصادی و افزایش شکاف طبقاتی در این کشور شده است.

د: معارضان سوری

معارضان اردنی گرچه ابزارهای زیادی در نتیجه فشار اقتصادی مردم و خشم آنها از فساد سران دولتی و نارضایتی از تغییرات قانونی در این کشور دارند، اما ساختار قوی برای استفاده از این ابزارها در جهت تحقق اهداف خود ندارند.

اخوان المسلمین شاخه اردن یکی از معارضان اصلی این کشور است، آن‌ها خواستار اصلاحات در ساختار قدرت هستند و بیشترین تظاهراتی که از سال 2010 تاکنون در اردن برگزار شده، از سوی این گروه بوده است. معارضان اخوانی قلب مخالفان اردنی را تشکیل می‌دهند، البته آن‌ها خواستار براندازی دولت نشده‌اند. البته عدم استفاده دولت از سلاح در سرکوب تظاهرات‌ها و ساختار ضعیف سیاسی گروه‌های معارض اجازه گسترش اعتراضات مردمی را نداد.

تفکرات اخوانی اردن گرچه به صورت بالفعل ارتباط خاصی با رویکردهای تروریستی داعش ندارد، اما می تواند بستر مناسبی برای توسعه این گروه در داخل اردن شود، البته برخی نحله‌های افراط گرای تکفیری در حال حاضر به داخل اردن نفوذ کرده اند و تبلیغاتی را در حمایت از داعش به راه انداخته‌اند. موضوعی که بیشتر نگرانی مقامات اردنی را ایجاد کرده، بستر مناسب برای توسعه تفکرات تروریستی هوادار داعش در این کشور است.

شهر جنوبی معان اردن در طول چند سال گذشته به یکی از مراکز اصلی اعتراضات اجتماعی و اقتصادی مردم بدل شده است، اما تحولات اخیر امنیتی و برپایی تظاهرات‌ها و نوشتن شعارهای حمایت از داعش بر روی در و دیوار خانه ها نگرانی سران اردنی را افزایش داده است.


به نظر می رسد مقامات اردنی بار دیگر تحت فشارهای آمریکا وارد ائتلاف ضد داعش در منطقه شده‌اند، چرا که حضور در این ائتلاف هیچ منفعت راهبردی برای این کشور ندارد و برعکس می تواند خطرات جدی در انتقال فتنه داعش  به داخل اردن ایجاد کند.

نکته‌ای که اشاره به آن لازم است، اینکه به نظر می‌رسد اعضای ائتلاف کنونی ضد داعش نیز می‌دانند رویکردهای تروریست‌های داعش همچنان از سوی واشنگتن تعیین می‌شود و آن‌ها با همکاری با آمریکا در تشکیل ائتلاف صوری ضد داعش، از اقدامات تروریستی داعش نیز مصون خواهند ماند. این تنها توجیهی است که می توان در شرایط کنونی برای حضور کشورهایی مانند عربستان یا اردن در ائتلاف ضد داعش به سرکردگی آمریکا مطرح کرد.