حرم امام رضا(ع)؛ از دیرباز تاکنون +عکس

سفر تاریخی حضرت رضا (ع) از مهم‌ترین رویدادهای تاریخی در جهان محسوب می‌شود که نه تنها در جوامع مسلمان بلکه تاریخ ایران را نیز تکان عظیمی داد و به این ترتیب مرو آن دوران امروز به خطه خورشید تبدیل شده است.

امروز جاده‌ای که سفر امام هشتم (ع) در آن رقم خورده است با عنوان جاده ولایت یاد می‌شود که در حقیقت جغرافیای تاریخی، سیاسی و اجتماعی شهرهایی است که حضرت ثامن الحجج(ع) بر اساس نقشه‌ای که مامون ترتیب داده بود هم توقف داشتند و هم تاریخ را تکان دادند.

کارشناسان تاریخی بر این باورند که علت نقشه مسیر توسط مامون مشخص نیست اما آنچه که اسناد موجود نشان می‌دهد این است که امام رضا (ع) در هر نقطه‌ای در این مسیر که قرار می‌گرفتند یا با همراهی دو نفر از مامورین مامون بود یا اینکه مردم نیز در آن مسیر همراه حضرت خورشید بودند.

مسیر سفر تاریخی امام رضا (ع) آنچنان که در اسناد تاریخی مشخص شده از مدینه آغاز می‌شود اما شهرهای آن زمان همچون بصره، سوق الاهواز(اهواز)، فارس، خراسان در این مسیر وجود داشته که در نهایت به مرو ختم شده است.

البته اسناد تاریخی که نشان دهنده مسیر واقعی این سفر تاریخی باشد، متفاوت است چراکه در برخی از اسناد، مسیر متداول را از مدینه به سمت کوفه و مدینه الاسلام (بغداد) اعلام شده است که به ری، قم و خراسان و نهایتا به مرو منتهی شده است.

کارشناسان تاریخی بر این باورند که از آنجا که مامون با تعیین مسیر قصد نداشت امام رضا (ع) را از شهرهایی عبور دهد که قدرت ایشان بیشتر تجلی پیدا کند لذا مسیری را انتخاب کرد که احتمال هیچ گونه تاثیر مثبت این امام همام بر مناطق مختلف وجود نداشته باشد و شاید به نظر خودش مسیر مناسبی را در نظر گرفته بود.

سفر تاریخی حضرت خورشید (ع) اگرچه از نظر مامون احتمال هیچ گونه قدرتی را به شیعیان نمی‌داد اما بی‌تاثیر هم نبود چراکه برخلاف تصور مامون رخدادهای تاریخی این سفر عظیم نه تنها آن زمان بلکه تاکنون نیز مورد بررسی قرار می‌گیرد.

*تاثیرات ارزشمند سفر تاریخی امام رضا (ع) در خراسان

خوشبختانه بخش مهمی از سفر تاریخی و عظیم از ورود امام رضا (ع) در خراسان رضوی توسط تاریخ نگاران آن زمان نوشته شده است که از آن می‌توان به ورود ایشان به نیشابور اشاره کرد.

کارشناسان تاریخی بر این باورند که امام رئوف در محله فرد در نیشابور برای اقامه نماز توقف کردند که ناگهان در آن چشمه‌ای با عنوان «کهلان» جوشید و امام در آن غسل کردند و در کنار حوض آن به نماز ایستاده‌اند، این چشمه که به حمام امام (ع) معروف شده محل استشفای مردم تاکنون قرار گرفته است.

همچنین قدمگاه نیشابور که همگان آن را یکی از رخدادهای مستند حضور امام رضا (ع) می‌دانند نیز، پس از حرکت ایشان از نیشابور و نماز خواندن امام رضا (ع) بر روی تخته سنگی در کنار چشمه آبی ایجاد شد که با عنوان قدمگاه شناخته شده است.

در مدت دوازده قرن که از تاریخ خاکسپاری امام رضا(ع) می‌گذرد مشهد نیز مانند دیگر نواحی ایران عموما در معرض تاخت و تازهای بسیار بوده و از نظر ویژگی‌های مذهبی- فرهنگی فراز و فرودهای خاص خود را نیز داشته است، این شهر گرچه بر اثر حملات و هجوم‌های مکرر، گاه تا مرز ویرانی کامل نیز سقوط کرده اما به برکت بارگاه امام در کمترین زمان بازسازی و آباد شد، تا جایی که اکنون از بزرگترین شهرهای مذهبی جهان به شمار می‌آید.

*نیم‌نگاهی به ساخت حرم مطهر رضوی از ابتدا تاکنون

با وجود اینکه این روزها حرم مطهر رضوی آنقدر بزرگ و باعظمت ساخته شده است که می‌تواند سالانه 27 میلیون زائر را به خود جذب کند اما شاید بهتر باشد در این یادداشت تاریخی به بررسی چگونگی ساخت حرم مطهر رضوی نیز اشاره‌ای شود.

در حقیقت، نخستین سنگ مضجع منوّر امام رئوف (ع)، سنگ مرمری با ابعاد 40 در 30 و قطر 6 سانتیمتر است، روی آن عباراتی مشتمل بر آیه قرآن و اسامی پیشوایان معصوم، به خط کوفی نوشته شده که از نظر قدمت و نوع خط، حائز اهمیت بسیار است. این سنگ از اوایل قرن 6، بر مرقد منور نصب شده و تاریخ حک شده بر سنگ، سال 516 هجری قمری را نشان می‌دهد.

سنگ مرقد به مرور زمان، ارتفاع و حجم یافته، در مرحله بعد مکعبی به شکل صندوق، با حجم و ارتفاع بیشتری ساخته و بر فراز مرقد شریف قرار می‌گیرد؛ در مرحله بعد، شکل ضریح مشخص شده است و در حالی‌ که هم سنگ مرقد و هم صندوق را در خود جای می‌دهد، بر مدفن منور امام قرار می‌گیرد، ضریح ابتدایی امام رضا (ع) در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.

همچنین تحولات بسیاری در ساخت ضریح با گذشت دوره‌های مختلف صورت گرفته است که علت آن را می‌توان ادای احترام، و تعظیم امام(ع)، رشد فزاینده زائران و نیاز و احساس تمایل آنها به اظهار ارادت و توسل به امام عنوان کرد.

دوره قرار گرفتن صندوق امام رضا (ع) بر مرقد تابناک ایشان هنوز مشخص نیست اما این صندوق از قرن 500 هجری قمری، مرقد امام صاحب صندوق بوده و تاکنون سه صندوق ساخته و بر فراز مرقد ایشان نصب شده است، نخستین صندوق مرقد منور امام مربوط به سال 500 هجری قمری است؛ صندوقی چوبی با روکشی از نقره، که انوشیروان زردشتی اصفهانی بانی آن بوده است.

«ابن بطوطه» گردشگر معروف جهان اسلام که در سال 734 از توس دیدار داشته و توفیق زیارت حرم امام(ع) را یافته، حرم مطهر و صندوق آن را در کتاب تحفه‌ النظار خود چنین توصیف کرده است که ابتدا مرقد امام رضا در وسط بقعه قرار نداشت و در واقع، طواف ضریح در قسمتی دچار مشکل بود، تا آنکه در سال 1343 خورشیدی بی‌آنکه لطمه‌ای به استواری گنبد وارد آید با برپایی یک تاق بزرگ و ایجاد دو پایه اقدام به برداشتن دیوار میان بقعه و مسجد بالا سر کردند.

بنای بقعه به طول 10.90 و عرض 10.40 متر در هر طرف دارای صفحه‌ای برای ورود و خروج زائران است و از کاشی‌های نفیس دوره سلجوقیان پوشیده شده است و بر آنها احادیث و نقش‌های اسلیمی دیده می‌شود، کتیبه روی این کاشی‌ها تاریخ سال 512 ه.ق را دارد و شامل آیاتی از سوره فتح است روی کتیبه بالای این بخش که از سنگ مرمر است، قصیده‌ای به خط نستعلیق از دبیر الملک فراهانی به چشم می‌خورد.

در سال 1275 از این کتیبه تا انتهای دیوارها آیینه کاری و زیر طاق هر چهار دیوار حرم سوره جمعه نوشته شد. گنبد داخلی روی این بخش و با ایجاد گوشواره ها ساخته شده و باشیوه مقرنس مزین به آیینه شده است گنبد خارجی دارای 31 متر ارتفاع است و از کف بام با کتیبه‌ای بزرگ به خط علیرضا عباسی خوشنویسی شده در چهار ترنج نصب شده است متن آن از زیارت شاه عباس و دستور تزیین حرم حکایت می‌کند روی این کتیبه، کتیبه دیگری با خط محمد رضا امام و تاریخ 1086 ه.ق نصب شده است.

داخل حرم سه محراب مربوط به قرن هفتم وجود داشته که اینک در موزه نگهداری می‌شود درهای حرم نیز از آثار ارزشمند هنری است؛ صندوق‌ها و ضریح‌هایی نیز در سال‌های متمادی بر روی مرقد مطهر نصب شده است، در سال 957 ه.ق به امر شاه طهماسب، صندوقی با پوشش ضخیمی از طلا روی مرقد نصب شد و پس از آن، به دستور شاه عباس، صندوق طلا کاری با کتیبه هایی از خط ثلث و نستعلیق حاوی آیة الکرسی و صلوات کبیره و اشعار فارسی ساخته شده است که اکنون قسمت‌هایی از آن در موزه نگهداری می‌شود.

در سال 1311، صندوقی از مرمر لیمویی رنگ شاندیز روی مرقد قرار می‌دهند و در ضریح بعدی که در سال 1338 توسط استاد حاج محمد تقی ذوفن اصفهانی ساخته شده، از مصالحی چون نقره، طلا، مفرغ، آهن و چوب گردو استفاده شده و در سال 1379 نیز ضریح جدیدی با طراحی استاد فرشچیان در حرم نصب شد.

*******************

گزارش از: مهدیه قمری