نظر اهل فلسفه درباره ماه رمضان/بهترین اعمال در این ماه چیست؟

مرحوم حجت‌الاسلام محمدمهدی مهندسی (از استاد فقید عرفان و فلسفه حوزه علمیه قم): غرض از آفرینش انسان بر حسب آیات قرآن و تأیید روایات دستیابی به معرفت و یقین است. خداوند در سوره مبارکه ذاریات فرمود که انسان را مگر برای عبادت نیافریدم و در جای دیگری خداوند در سوره حجر می‌فرمایند که انسان آفریده شد تا با قرار گرفتن در بستر عبادت به معراج یقین و معرفت برسد. در نهایت انسان آفریده شد تا در پرتو عبادت به معرفت برسد.

خداوند بین انسانی مومن و غیر مومن تفاوت قائل شده است. انسان‌های اهل معرفت نیز برای خود درجاتی دارند.

اما حال باید بپرسیم که راه این معرفت چیست و شاخص ارزش گذاری انسان براساس چه معرفتی است؟ این معرفت جان عبادت است. ارزش انسانی به داشتن روح و جان است، انسان اگر زنده است می‌ارزد که به او نمره حیات داده شود اما اگر زنده نیست هر چه قدر هم که یک قالب زیبا و قشنگ داشته باشد، به او نمره انسانی نمی‌دهند. بنابراین انسان اگر حیات انسانی دارد به او انسان واقعی می‌گویند.

همچنین جان و روح عمل بسته به نیت انسان دارد و نیت هم تابع معرفت است هر چه معرفت بیشتر باشد، اخلاص انسان هم بیشتر است. هر چه یقین بیشتر قرب به حق بیشتر است.

قرآن کریم راه تحصیل این معرفت را برای ما مشخص کرده است. آنچه که در این بحث مهم است دستیابی به معرفت‌های شهودی است یعنی واقعاً دل باور به این معرفت داشته باشد نه اینکه صرف عقل آن را بفهمد البته خوب است که عقل آن را بفهمد و ذهن انسان پر از مفاهیم شود، اما آنچه ملاک عمده و اصلی است تشنه بودن نسبت به درک معارف از طریق دل است.

دو مسئله عمده را باید اینجا مد نظر قرار دهیم؛ نخست برطرف کردن موانع و دوم تحصیل استعداد است که برای دستیابی به هر چیزی این دو مسئله لازم است تا اینکه وصول به مقصد برای انسان ممکن شود.

در همین ماه مبارک رمضان بهترین اعمال آن چیزهایی است که باید به عنوان موانع از جلوی پا برداشته شود تا انسان گرفتار محارم باشد نمی‌تواند پرواز کند لذا اول باید مسئله موانع را کنار گذاشت. برطرف کردن موانع بر دو قسم است نخست موانع بیرونی و دوم موانع درونی.

موانع بیرونی همین گناهان و رفتارهای زشت و آلوده است که انسان باید برای اینها معیارهایی قرار دهد تا در گزینه‌هایی که می‌خواهد در روش انتخاب خود در زندگی در نظر بگیرد هر چه که باطن این محارم ما را اذیت کند از دستیابی به مقصد اصلی باز می‌مانیم.

انسان در گزینه‌هایی که در زندگی می‌خواهد انتخاب کند هر چه که به باطل نزدیک است، باید دورتر شود. قرآن مردم را در یک تقسیم بندی به دو قسم می‌کند؛ نخست یک دسته انسان‌های بی مغز و توخالی و دوم انسان‌های پرمغز که به اولوالالباب معروف هستند.

بنابراین گام اول در زوال موانع این است که هر چه غیر حق و باطل  است انسان از صحنه گزینش و انتخاب دور کند. ما نمی‌توانیم هم توقع وصول به حق و حقیقت را داشته باشیم و هم از سویی گرفتار باطل‌ها باشیم چگونه با انجام باطل انسان به حق برسد؟

بنابراین نباید به کوچکی گناه نگاه کنیم باید ببینیم که چه کار می‌کنیم. این حرکت انحرافی در مقام مقایسه با یک حرکت انحرافی دیگر ممکن است کوچک باشد اما در ارتباط با مسئله طغیان علیه حق، مسئله صغیر و کبیر ندارد.

اصل ماه مبارک رمضان و فلسفه روزه همین زبان مانع است اهل فلسفه می گویند ماه رمضان ماه هجرت است یعنی موانع را از سر راه برداشتن و عمده مانع سر راه ما نیز نفس ماست به قول عارف معروف: خدایا بین من و تو، من فاصله شدم به لطفت مرا از میان بردارد.

حافظ شیرازی می‌گوید:

میان عاشق و معشوق هیچ حائل نیست/تو خود حجاب خودی حافظ از میان برخیز

این نکته را ماه مبارک رمضان می‌خواهد در وجود ما سازماندهی کند که می‌گوید به همه موانع بگو «نه»، خوراک نه، آشامیدنی نه، شهوت رانی نه و ...

در ظاهر ماه رمضان آنچه به عنوان روزه است نفی است لذا این نه‌ها با همه کارهای ما سازش دارد.

حداقل مراتب روزه نیز همین است که از مراتب پایین وجود که جسم است «نه» گفتن را آغاز کنیم و بالاترینش به نفس اماره پاسخ منفی دادن است. به همین دلیل این ماه را ماه هجران می‌نامند.

روزه به ما دوست یابی را یاد می‌دهد، اینطور که اگر ما گفتیم «نه» به «بلی» می‌رسیم که برایمان لذت بخش است. روزه به دنیا «نه» و به آخرت «بلی» می‌گوید.