ابن ادریس حلی; مجتهدی که دیدگاه‌های «شیخ الطائفه» را به چالش کشید

ابوعبدالله فخرالدین محمد بن منصور بن احمد بن ادریس بن حسین بن قاسم بن عیسی عجلی حلی معروف به «ابن ادریس حلی» یکی از فقهای برجسته شیعه در قرن ششم هجری به شمار می‌رود، او در شهر حله دیده به جهان گشود، در همانجا رشد یافت و در آن دیار از دنیا رفت، نسبش از طرف مادر، به سه واسطه به شیخ طوسی می‌رسد، مادر ابن ادریس، دختر شیخ طوسی است، این عالم شیعه در 18 شوال سال 598 هجری قمری در سن 55 سالگی در شهر حله به جهان باقی شتافت. مرقدش در حله زیارتگاه شیعیان آن دیار است، در اطراف آن، مسجد و ساختمان بزرگ ساخته شده است. در داخل این ساختمان، آیت‌الله حکیم کتابخانه‌ای به نام ابن ادریس تأسیس کرده است.

از نکات بارز زندگانی علمی این فقیه شیعه، شجاعت علمی وی در شکستن سنت تقلید از آرای شیخ طوسی بود که موجب تحرک بخشیدن به فقه امامیه و خارج کردن آن از رکود و تشویق اندیشه آزاد بود، زیرا که تا یکصد سال پس از درگذشت شیخ طوسی، همه مسند نشینان فقاهت شیعه خوشه چین آرای شیخ و در حقیقت، فقط منعکس‌کننده نظرات او بودند تا جایی که می‌توان ادع کرد باب اجتهاد تا حدودی مسدود شده بود، در چنین وضعی، ابن ادریس پای از دایره تقلید بیرون گذاشت و به احیای اجتهاد پرداخت، به گونه‌ای که برخی اوقات دیده می‌شد در نقد آرای شیخ طوسی بسیار سرسختی به خرج ‌داد و شیخ را به صورت مستقیم و غیر مستقیم به تبعیت و پیروی از امام شافعی متهم کرد، اما به هر حال احترام شیخ را نگه می‌داشت و با عبارتی چون «الشیخ السعید الصدوق ...» از او یاد می‌کرد.

البته در این فاصله یکصد ساله، تحمل وضع موجود برای برخی علما که دارای نیروی قوی استنباط و اندیشه عمیق فقهی بودند، قابل تحمل نبود، در این شرایط ابن اردیس حلی پیشتاز جریان احیای مجدد اجتهاد و محو آثار تقلید بود، کتاب «سرائر» او که یکی از مهم‌ترین منابع فقهی شیعه است، بهترین نمودار این پدیده است.

اما درباره کتاب «السرائر الحاوی فتحریر الفتاوی»؛ این کتاب مهم‌ترین کتاب ابن ادریس که اعتبار آن پس از قرن‌ها هنوز به قوت خود باقی است، افزون بر ارزش فقهی آن، ارزش حدیثی قابل توجهی دارد، زیرا آخرین باب آن «باب النوادر» شامل گزیده‌ای از کتاب‌های مشیخه و روات است، از امتیازات کتاب «سرائر» می‌توان به مواردی نظیر اشتمال بر ابواب فقه، ابداع و ابتکار در دسته‌بندی مباحث و ترتیب آن‌ها، دور بودن از ایجاز مخل و شیوه نگارش جالب و روان، این کتاب در واقع برای شکستن جو تقلیدی بود که از زمان شیخ طوسی به وجود آمده بود.

شهید مرتضی مطهری درباره جایگاه علمی و فقهی ابن ادریس می‌گوید: ابن ادریس حلی از فحول علمای شیعه است ... و به حریت فکر معروف است، صولت و هیبت جدش، شیخ طوسی را شکست و به علما و فقها تا حد اهانت انتقاد می‌کرد، ایشان شجاعت ابن ادریس در نقد آرای شیخ طوسی را می‌ستاید و بیان می‌دارد: ابن ادریس با این عمل خود اولاً ثابت کرد که از ضمیری آگاه برخوردار است و نیاز عصر خویش را درک می‌کند، ثانیاً ثابت کرد که از موهبت شجاعت عقلی و ادبی بهره‌مند است او از کسانی نیست که فقط نیاز را احساس کند، ولی جرأت اقدام را نداشته باشد. با جرأت و جسارتی کم‌نظیر این گام خطیر را بر می‌دارد.