همسران پیامبر اسلام(ص)

موضوع تعدد همسران پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ همواره یكی از مسائل مورد بحث در میان اندیشمندان مسلمان و غیر مسلمان بوده است كه در این راستا اندیشمندان و محققان با تمسك به دلائل عقلی و نقلی، بحث همسران پیامبر و تعدد آنها را مورد بحث قرار داده و علل آن را ذكر نموده اند. ولی مایلیم اول داده های تاریخی كه گویای واقعیات مربوط به ازدواج نبی مكرّم است بپردازیم به آیاتی كه در این خصوص سخنی دارند و آیاتی كه ترسیم می كنند اهداف و یا كاركرد ازدواج را اشاره نمائیم تا تحلیل ما برآمده از یك سری داده های مستند و عینی باشد و هر مراجعه كننده ای به آن هم بتواند با معیارهای علمی داوری نماید.
اول: داده های تاریخ در مورد همسران پیامبر گرامی:
ناگفته نماند این داده ها عمدتاً یا حتی تمامی آن مربوط به همسرانی است كه با پیامبر زندگی كردند و رابطه زناشوئی داشتند غیر از همسرانی كه در حدّ عقد، یا هبه یا خواستگاری باقی مانده اند.
1 - حضرت خدیجه دختر خویلد از طایفه قریش و از بزرگان و سادات قبیله بنی اسد، او زنی بود كه قبل از ازدواج با پیامبر دو شوهر دیگر جدا، جدا اختیار كرده بود كه هر یك آن ها فوت كرده بودند و از هر دوی آن ها فرزند داشت و در حالی كه پیامبر گرامی جوانی 25 ساله بود خدیجه خود زنی حدوداً 40 ساله، حضرت خدیجه از ایشان خواستگاری نمود و قاصد فرستاد كه میل ازدواج با محمد امین - صلی الله علیه وآله - را دارد و این زندگی مشترك بدون ورود هیچ زنی دیگر تا 25 سال ادامه یافت یعنی حضرت رسول به سن 50 سالگی و حضرت خدیجه به 65 سالگی رسید تا این كه بعد از آزادی از شِعب أبی طالب، ایشان همراه حضرت ابوطالب رحلت نمودند[1].
2 - سوده دختر زمعه از طایفه قریش و از قبیله عامریّه كه درگیر با پیامبر اكرم - صلی الله علیه وآله - بودند لكن او از جمله افرادی بود كه از قبیله جدا و همراه همسر خود اسلام آوردند و به حبشه هجرت نمودند لكن همسر ایشان بنابر نقلی مسیحی گشت آن گاه هر دو به مكه بازگشتند ولی بعد از مدتی همسر سوده یعنی سكران پسر عمر جان به جان آفرین واگذارد، حال سوده جدای از قبیله و مهاجرت كرده، همسر مرده هم گردید، یعنی پایگاه اجتماعی قبیله ای و خانوادگی هر دو را از دست داد، تنها پناه گاه او جامعه كوچك و مظلوم اسلامی مكه است. در این زمان است كه به پیشنهاد همسر عثمان بن مظعون تن به این ازدواج می دهد یعنی خوله بنت حكیم وقتی پیامبر را بی همسر دید و آن طرف سوده را چنین یافت اقدام به این عمل نمود و در كنارش پیشنهاد ازدواج با عایشه دختر ابوبكر از بزرگان قوم بنی تمیم را نیز داد. جالب است بدانیم برادر سوده وقتی از این ازدواج باخبر شد، از شدّت غضب مشتی از خاك را بر سر خود ریخت.[2]
3 - عایشه تنها زن باكره پیامبر اكرم - صلی الله علیه وآله -، دختر ابوبكر خلیفه اول كه از مسلمانان مكّی و سالمندان قبیله بنی تمیم بود ایشان در كودكی بعد از رحلت حضرت خدیجه در مكه به عقد نبی مكرّم درآمد ولی بعد از مهاجرت و رسیدن به سنّ بلوغ آن هم به اصرار ابوبكر در مدینه در حدود سال سوم هجری به خانه پیامبر رفت.[3]
4 - حفصه دختر عمر خلیفه دوم، او نیز اگر چه سِنّ چندانی نداشت لكن شوهر او به خاطر اصابت جراحت در جنگ بدر به شهادت رسید، عمر وقتی دخترش را بی همسر یافت، در پی شوهر دادن او برآمد ابتدا به سراغ عثمان و ابوبكر رفت كه هر دو جواب منفی دادند؛ جهت ابراز ناراحتی و اعتراض از آن ها نزد نبی مكرّم رفت، حضرت وقتی با این جریان مواجه گردید، و از طرفی این عمل عمر خود تعریض به نبی مكرّم نیز بود، تن به این ازدواج با همسر شهید را داد و دلجوئی از اندك مهاجرین همراه پیامبر از مكه به مدینه را انجام داد.[4]
5 - زینب دختر خزیمه هلالیّه مشهور به مادر مساكین و محل رجوع فقراء و دردمندان بود ایشان نیز قبل از ازدواج با پیامبر، دو همسر دیگر برگزیده بود كه همسر دوم او در جنگ احد در سپاه اسلام بود و زخمی گردید بعد از مدتی شهید شد در این موقع كه زینب جزء اندك مهاجرین قبل از بدر به مدینه است پیامبر از او خواستگاری می كند، در جواب عرض می كند هر آن چه را پیامبر برگزیدند قبول دارم، البته بعد از ازدواج فقط مدت كوتاهی (گویند بین سه یا 8 ماه) زنده ماند و او همچون خدیجه (سلام الله علیها) جزء دو همسری بودند كه در حال حیات پیامبر، رحلت كردند.[5]
6 - هند، مشهور به أم حبیبه قریشی از خاندان بنی امیّه، لكن جزء ایمان آورندگان به پیامبر است او و همسرش دو بار به حبشه هجرت كردند و برای بار دوم كه به مكه برگشتند مواجه با هجرت نبی مكرم - صلی الله علیه وآله - می شوند كه بعداً با مشكلات جان كاه خودشان را به مدینه می رسانند نهایت همسر بزرگوارشان در جنگ احد زخمی و بعد از مدتی شهید می گردند حال هند زنی خسته از رنج سفرهای طولانی و مكرّر همراه با وحشت و اضطراب به حبشه و از آن جا به مدینه است زنی سال خورده و همسر مرده می باشد، در این هنگام پیامبر پیرمرد و حدود پنجاه و پنج سال به سراغ او می رود و بخانه اش می آورد.[6]
7 - رَمْله مشهور به ام حبیبه، دختر رأس الشیطان یعنی ابوسفیان، كسی كه بر خلاف پدر و برادرانش ومادرش، به اسلام ایمان آورد و به خاطر دین خدا رنج سفر به حبشه را متحمل گردید و متأسفانه همسر خویش را در این سفر از دست می دهد وقتی نبی مكرّم از این حادثه باخبر می شود پیكی را نزد نجاشی پادشاه حبشه جهت خواستگاری از امّ حبیبه می فرستد، و مرحوم نجاشی نیز با احترام نبی مكرّم - صلی الله علیه وآله - از طرف ایشان مهر گران قیمت را برای ام حبیبه قرار می دهد و نهایت در سال هفتم هجری ام حبیبه وارد مدینه و به خانه رسول خدا - صلی الله علیه وآله - می رود. در این جریان ابوسفیان سخت برآشفته می شود و كلمات زشتی را اداء می كند.[7]
8 - زینب بنت حجش قریشی و از خاندان نوفل، و دختر عمه رسول گرامی، رسول خدا اول از او برای زید بن حارث پسر خوانده خود خواستگاری می كند، زینب ناراضی است تا این كه متوجه می شود خدا به این موضوع رضایت دارد تن در می دهد ولی توفیق در زندگی حاصل نمی گردد، و نهایت منتهی به طلاق می شود؛ هم چنان كه آیه 37 سوره مباركه احزاب در اول بحث آوردیم به آن اشاره دارد حال زینب سر خورده از ازدواج، زینبی كه حاضر به زندگی با زید، غلام آزاد شده گردید، ولی عملا در زندگی شكست خورد از طرفی در این موقع خدا برای شكستن خرافه منع ازدواج با همسر پسر خوانده و منع ازدواج با همسر غلام آزاد شده برای بزرگ مردان خاندان و قبایل، پیامبرش را امر می كند تا با زینب ازدواج كند.[8]
9 - جویره دختر حارث رئیس قبیله بنی المصطلق. در میان سال پنجم و ششم هجری وقتی جنگی به واسطه توطئه ای كه این قوم علیه مسلمین بنا كرده بودند درگرفت همسر جویره كشته و خودش اسیر مسلمین می گردد ایشان بعد از تثبیت اسارتش خودش را با عقد و قرارداد مكاتبه (كه بحث مفصل در فقه دارد) به صورت كنیز مكاتبه یكی از انصار درمی آورد تا بتواند در مسیر زمان با ادای بهای خود آزاد گردد، لكن از آن جائی كه زنی با هوش و خوش رفتار... بود خدمت رسول خدا - صلی الله علیه وآله - رسید تا در پرداخت بهای او به مولایش از حضرت كمك بستاند، حضرت فرمودند آیا حاضری اگر بهای آن را بپردازم در عوض به عقد من درآئید، جویره قبول نمود و بعد از طی مراحل، ازدواج سر گرفت و جویریه از اسارت درآمد و در پی آزادی و ازدواج او با رسول خدا، حارث پدر جویره رئیس قبیله به همراه جمع كثیری از قبیله اسلام آوردند.[9]
10 - میمونه دختر حارث هلالیه در مكه حضور دارد نزدیك های سال هفتم هجری شوهرش فوت می كند در همین زمان نبی مكرّم اسلام جهت ادای حجّ عمره سه ماهه بر حسب قرارداد قبلی با قریش، در مكه مشرّف است عباس عمومی پیامبر گرامی - صلی الله علیه وآله - و شوهر خواهر میمون وساطت می كند تا میمونه را از تنهائی و از سرزمین شرك برهاند و به همراه خویش به عنوان همسر به مدینه ببرد حضرت قبول فرمودند.[10]
11 - صفیّه آخرین همسر عقدی كه به خانه رسول خدا آمد دختر حی بن اُخطب و از سلاله هارون برادر موسی (علیهما السلام) است از ناحیه پدری و مادری به قبایل یهود بنی نظیر و بنی قریظه متصل است، قبل از نزاع بین مسلمین و آن دو قبیله شبی در خواب ماه را می بیند كه از طرف مدینه به دامن او افتاده است و جریان را به شوهرش اطلاع می دهد، شهور یهودی او و دشمن كینه توز نبی مكرّم - صلی الله علیه وآله - چنان سیلی به صورتش می زند كه بعد از مدتی كه اسیر گردید روی او نیلی بود و سپس به صفیّه می گوید قصد همسری پادشاه مدینه را نمودید. مدتی می گذرد بعد از مرگ شوهرش در جنگ به اسارت مسلمین درمی آید كنیز و اسیر مسلمین و سهم نبی مكرم می گردد پیامبر گرامی او را مخیّر به رجعت نزد قوم و قبیله یهودی خویش می كند و یا این كه مسلمان شود آن گاه به عقد نبی مكرّم - صلی الله علیه وآله - درآید صفیّه دومی را غنیمت می شمارد اسلام می آورد و همسر حضرت می گردد این در حالی است كه قبل از این دو بار ازدواج نموده بود. صفیّه شیفته و عاشق گداخته نبی مكرّم بود.[11]
دوم:
1. یقیناً نبی مكرّم برخلاف قانون ازدواج مشی نمی كردند و این توجیه كه هیچ قصدی از اهداف چهارگانه ازدواج را نداشتند به نظر می رسد تفسیر كلام گوینده به آن چه كه راضی نیست می باشد (ضرب المثل عربی «تفسیر بما لایرضی صاحِبُه») زیرا او اول شاگرد مكتب قرآن بود؛ علاوه به خاطر مشغله های شدید روحی، سیاسی و نظامی و اجتماعی حاصل از مسئولیّت نبوّت و حكومت اسلامی در مدینه روان و بدن او را شدیداً نیازمند به كانون گرم خانواده می كرد، بالطبع زنانی كه زمینه رغبت در آن ها برای وصلت با پیامبر وجود داشت و از طرفی تعدد زوجات زمینه سبقت گیری هر یك از دیگری در خدمت و جلب قلب پیامبر - صلی الله علیه وآله - اثر مثبتی داشت، و مضاف، این اولیاء الهی در همه قوای روحی و بدنی قوی تر از بقیه انسان ها هستند از جمله قوه جنسی، لكن آن ها قوّه جنسی را مثل قوّه غضب فقط در راه خدا و با قانون خدا به كار می گیرند.
2. آن چه زمینه نگاه منفی به تعدّد ازدواج پیامبر می باشد، نگاه قوم مداران هست یعنی سنجش فرهنگ دیگر اقوام با معیار فرهنگ قوم خویش است، در نتیجه حُسن و سوء فرهنگ دیگر را از طریق ترازوی فرهنگ خویش می خواهند بسنجند و این عمل را اندیشمندان علوم اجتماعی تقبیح می كنند[12] و آن را نوعی رویگری قوم مداران «نژادپرستی» (Ethocentvism) می دانند، در حالی كه اگر ازدواج پیامبر را در فرهنگ عرب در چهارده قرن قبل بررسی كنیم نه ظلم به زن محسوب می گردید و نه عمل ناپسند اجتماعی بود، مضاف به این كه هیچ منافاتی بامبانی عدالت اسلامی نداشته است.
3. قرآن مجید در سوره احزاب، همان طور كه در صدر بحث آورده ایم، آزادی ازدواج متعدد برای نبی مكرم را جهت رفع حرج و مشكلات از پیامبر برشمرده است و در همین سوره در جریان ازدواج زینب دو نمونه از حرج را ذكر كرد و فرموده ما عروسی با زینب بنت جحش را بر تو لازم دانستیم تا حرج از مؤمنین رفع شود و آن رفع و برداشتن دو قانون خرافی بود یكی منع ازدواج یا همسر پسر خوانده دیگر منع ازدواج با همسر غلام برای آزاده به خاطر وجود قانون تفاوت طبقاتی، ولی یك قاعده كلّی را آیه 50 سوره احزاب با توجه به آیه 37 بیان می دارد و آن این كه ازدواج های پیامبر بُل هوسانه نبود بلكه برای رفع حرج و مشكلات بود و نمونه ای از مشكلات را اجتماعی، فرهنگی ذكر فرمود و بقیه ازدواج ها نیز از همین قبیل بود.
4. بهترین دلیل عملی و واقعی و مشهود بر این كه ازدواج های پیامبر از روی هوس رانی و حرم سراسازی و توهین به زن نبود نحوه و سن و شرایط پیامبر و همسران ایشان می باشد زیرا:
اولا: آن حضرت بهترین دوران و عنفوان جوانی را مجرّد بودند تا سن 25 سالگی و بعد هم كه ازدواج نمود، با زنی اگر چه عزیز و بزرگوار و محبوب خداست، لكن از نظر جنسی زنی است كه اوج غرور او گذشت، زیرا در چهل سالگی قرار دارد، علاوه دو شوهر نیز از قبل نمود و از هر یك فرزندی داشت و حضرت با این همسر تا اواخر عمر خود و تا پایان عمر زنش زندگی كرد.
ثانیاً: جز عایشه همه همسرانش بیوه بلكه چند شوهر كرده بودند و لذا از هیچ یك آن ها صاحب فرزند نگردید.
ثالثاً: عایشه را در سنّی به عقد درآورد كه هیچ استعداد همسری نداشت ولذا سال ها بعد از عقد آن هم به اصرار ابوبكر به خانه برد.
رابعاً: این ها را در بحرانی ترین و پرمشغله ترین زمان به عقد درآورد یعنی در حال رهبری 70 جنگ و سریّه و....
5. در خیلی از ازدواج ها اهداف سیاسی هویدا است و لذا در ازدواج ام حبیبه دختر ابوسفیان از جمله هدف، به خاك مالیدن دماغ رئیس شركت است و در جریان ازدواج با صفیّه و جویره نیز كاملا مقصود آشكار است و لذا در تاریخ جویره را با بركت ترین زن جهان اسلام می دانند به جهت این كه اسلام آوردن او سبب اسلام آوردن صدها نفر بدون خون ریزی گردید.
6. پاره ای از ازدواج ها جهت تكریم رنج و زحمت حاصل از مهاجرت و قبول اسلام بود مثل ازدواج با امّ سلمه و امّ حبیبه و حفصه و... كه از مهاجرین اولی جهان اسلام به مدینه و حبشه و... بودند.
7. پاره ای از ازدواج ها برای ایجاد امنیت اجتماعی برای یاران و احترام به همسران داغ دیده شهید بود زیرا با ترویج ازدواج با همسران شهید، این فرهنگ را زنده كرد كه بعد از شهادت لازم نیست مجرّد باقی بمانید و این ازدواج مجدد هیچ توهین به شهید و فرهنگ شهادت نیست و از طرفی زنان اطمینان پیدا می كردند كه بعد از مرگ شوهران شان بی پناه نمی مانند و لذا منع ازحضور جنگی شوهران شان نمی كردند، علاوه چه تجلیلی و تكریمی بالاتر از اینكه سرپرست مستقیم و نزدیك آن ها خود نبی مكرّم شود و این را با لحاظ حال و هوای اخلاقی و اجتماعی مدینه باید خوب درك نمود.
8. نفس وصلت با پیامبر - صلی الله علیه وآله - هم برای زنان و هم برای برخی اقوام آن ها مبارك و میمون بود و لذا به راحتی تن به ازدواج می دادند بلكه در اواخر عمر شریف آن حضرت، زنان خود به خواستگاری پیامبر می رفتند و خود را به آن حضرت هبه می كردند كه در آیه 50 سوره احزاب تصریح به آن نمودند (ما همه آیه را نیاوردیم).
9. در پایان آن چه منحصر نبی مكرّم بود اجتماع ازدواج بیش از 4 زن دائمی در یك زمان بود والاّ برای همه مردان تعدّد ازدواج به صورت طلاق و ازدواج و به صورت ازدواج موقت و به صورت خرید كنیز آزاد است.

---

• [1]ـ البته اخیراً یكى از مورخین شعیه با توجه به شواهد و قرائن تاریخى كه وارد گردیده است معتقد به باكره بودن حضرت خدیجه شدند هم چنان كه در سن آن نیز قول دیگرى ارائه دادند.
• [2]ـ اسدالغانه، فى معرفد الصحاب، همان، ج 5، ص 484. الاستیعاب، همان، ص 1867. الكامل فى التاریخ، همان، ج 1، ص 655، 657. السیره النبویّه، همان، ج 4، ص 293، 298.
• [3]ـ اسدُالغانه، همان، ج 5، ص 501، 504. الاستیعاب، همان، ج 4، ص 1881، 1815.
• [4]ـ اسدُالغانه، همان، ج 5، ص 466. الاستیعاب، همان، ج 4، ص 1853.
• [5]ـ اسدُالغانه، همان، ج 5، ص 560، 588. الاستیعاب، همان، ج 4، ص 1920، 1921.
• [6]ـ اسدُالغانه، همان، ج 5، ص 525، 526. الاستیعاب، همان، ج 4، ص 1811، 1812.
• [7]ـ اسدُالغانه، همان، ج 5، ص 573، 574. الاستیعاب، همان، ج 4، ص 1843، 1929.
• [8]ـ اسدُالغانه، همان، ج 5، ص 463، 465. الاستیعاب، همان، ج 4، ص 1849، 1852.
• [9]ـ اسدُالغانه، همان، ج 5، ص 419، 422. الاستیعاب، همان، ج 4، ص 1804، 1805.
• [10]ـ اسدُالغانه، همان، ج 5، ص 550، 551. الاستیعاب، همان، ج 4، ص 1914، 1918.
• [11]ـ اسدُالغانه، همان، ج 5، ص 490، 491. الاستیعاب، همان، ج 4، ص 1871، 1873. در همه ى این موارد از سیره النبویّه و الكامل فى التاریخ و نقش عایشه در تاریخ اسلام نیز استفاده كردیم به همان مأخذ.
• [12]ـ گیدنز، آنتونى، جامعه شناسى عمومى، چ دوم، 1374، نشر فى، ترجمه ى: صبورى، منوچهر، ص 36، 47، ص 798 گوثر، و، كوتب، فرهنگ علوم اجتماعى، چ اول، 1376، انتشارات مازیار، ویراستار، زاهدى مازندرانى، محمدجواد، ص 667.
  
•  مهدي پيشوائي- تاريخ اسلام، ص174