معراج پیامبر اسلام(ص)

یكى از معجزه هاى پیامبر گرامى اسلام- صلى الله علیه وآله - كه نص قرآن ـ در ابتداى سوره ى اسراء و سوره نجم ـ و احادیث فراوان و اتفاق مسلمانان بر وقوع آن دلالت مى كند، معراج آن حضرت است، و آن سیر شبانه ى حضرت از مسجد الحرام به مسجد الاقصى و عروج از آن جا به آسمان ها و عوالم دیگر و بازگشت ایشان در همان شب به جایگاه نخست مى باشد.
سه نظریه عمده در باره جسمانى و یا روحانى بودن معراج وجود دارد:
1. سیر و معراج، جسمانى و در حال بیدارى بوده است؛ 2. هر دو روحانى بوده است؛ 3. سیر از مكه تا بیت المقدس جسمانى و عروج به آسمان ها و ملكوت روحانى بوده است[1].
اكثریت قاطع دانشمندان شیعى و سنى دیدگاه اول را پذیرفته اند. برخى نیز دیدگاه دوم و دسته اى هم نظریه سوم را بیان مى كنند. هر یك از سه گروه، دلیل هایى براى اثبات گفته ى خود ارائه مى كنند كه در این جا تنها به برخى از مشهورترین آن ها اشاره مى كنیم:
1. استدلال به آیه ى: (سُبْحانَ الَّذِی أَسْرى بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِی بارَكْنا حَوْلَهُ...)؛[2] پاك و منزه است خدایى كه بنده اش را در یك شب از مسجد الحرام به مسجد الاقصى ـ كه گرداگردش را پر بركت ساخته ایم ـ برد... .
مفسران در استدلال به این آیه براى جسمانى بودن معراج گفته اند: اولا، خداوند در ابتداى بیان این واقعه در كتاب مقدسش، از خود به تسبیح و تنزیه یاد مى كند: (سُبْحانَ الَّذِی أَسْرى بِعَبْدِهِ) و این نشان دهنده ى وقوع یك امر فوق العاده مهم و بزرگ است و اگر معراج تنها روحانى و مربوط به قلب پیامبر- صلى الله علیه وآله - بود، امر مهم و بزرگى به شمار نمى آمد، آن گونه كه در بیان آن نیاز به تسبیح و تقدیس باشد.
ثانیاً، اگر معراج حضرت روحانى بود، مى فرمود: «بروح عبده»؛ یعنى روح او را سیر داد، ولى در آیه تعبیر به «عبده» شده است و متبادر از لفظ «عبد»، همان شخصیت خارجى است كه از تن و روان ـ با هم ـ تركیب شده است؛ همان گونه كه در سایر موارد استعمال این لفظ (عبد) در قرآن مجید[3]، مراد هویت و شخصیت خارجى است.
2. خداوند متعال در سوره ى نجم درباره ى این قضیه مى فرماید: (ما كَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأى)؛[4] دل آنچه را كه دیده تكذیب نكرد» اگر معراج فقط روحانى بود، سخن گفتن از تكذیب دل توسط دیده بى معنا بود.
و نیز در همین سوره مى فرماید: (ما زاغَ الْبَصَرُ وَ ما طَغى)؛[5] چشم (محمد در شب معراج) نلغزید و طغیان نكرد. این آیه نیز بیانگر آن است كه رؤیت (دیدن) در شب معراج به وسیله ى چشم عنصرى (بصر) بوده است.
این دو آیه و همچنین آیات دیگر سوره نجم، گواه بر این است كه معراج و سیر ملكوتى حضرت با همین بدن عنصرى و در حالت بیدارى انجام گرفته است.
3. اگر معراج حضرت جسمانى نبود، دلیلى براى نگرانى امّ هانى[6](همسر پیامبر) در انتشار این خبر و تكذیب قریش و نیز سست شدن ایمان ضعیف برخى از مسلمانان وجود نداشت.
4. در كتب تاریخ و احادیث، وسیله ى به معراج رفتن حضرت نیز تعریف و توضیح داده شده است كه حضرت با بُراق (وسیله اى سریع و داراى بال[7]) این سفر ملكوتى را انجام داده اند؛ و اگر معراج ایشان روحانى بود نیازى به چنین مركبى وجود نداشت.
ارزیابى معراج از دیدگاه علم
یكى از آرزوهاى بسیار دیرینه بشر، مسافرت به فضا و تسخیر كردن كرات دیگر بوده است كه این آرزوى دیرینه، امروزه ـ در قرن بیستم و پس از آن ـ توسط دانشمندان تحقق یافته و دانشمندان با ساختن فضاپیماها و آپولوها توانسته اند بشر را به كرات دیگر برسانند. امروزه وسایلى وجود دارد كه انسان مى تواند بر جاذبه ى زمین چیره شود و به فضا سفر كرده، كرات دیگر را تسخیر كند. با توجه به این نكته، مشكل هایى كه در سفر معراج در زمان هاى گذشته تصور مى شد؛ از قبیل نبودن وسایل نقلیه سریع امروزى، نبودن هوا، بى وزنى، گرماى سوزان، اشعه هاى خطرناك، امروزه با پیشرفت هاى علمى صورت گرفته، بر طرف شده است، و بشر توانسته است با نیروى علم بر آن ها پیروز شود و افرادى به كرات دیگر سفر كرده و مدت هاى طولانى در آن جا بمانند.
البته باید توجه داشت كه تحقق معراج با ویژگى هایى كه دارد، حتى با علوم پیشرفته امروزى نیز قابل دستیابى نیست و اساساً معجزه هاى پیامبران این گونه است؛ اما آنچه كه گفته شد، مى تواند استبعاد علمى این واقعیت را برطرف سازد. آنچه لازم است، محال نبودن معجزه از نظر عقلى است؛ همین اندازه كه از نظر عقل امكان پذیر باشد، بقیه ى مسائل با استمداد از قدرت خداوند حل شدنى است. وقتى انسان بتواند با نیروى محدودش بر مشكلات یاد شده، پیروز شود، آیا با نیروى نامحدود الهى نمى تواند بر آن مشكلات و حتى بالاتر از آن ها پیروز گردد؟!
بر همین اساس، برخى از دانشمندان نوشته اند كه مسأله ى معراج پس از پذیرفتن نبوت و رسالت حضرت، مطرح مى شود؛ یعنى زمانى كه ما رسالت او را پذیرفتیم و باور كردیم كه جبرئیل (امین وحى) در لحظه ى كوتاهى فاصله آسمان ها تا زمین را مى پیماید و پیام وحى را به حضرت مى رساند؛ بنابراین، پیمودن این فاصله امرى ممكن خواهد شد و براى حضرت نیز امر ممكن تحقق پیدا كرده است[8].
و نیز داستان آصف بن برخیا كه مقدارى از علم كتاب را دارا بود و توانست با یك چشم برهم زدن، تخت بلقیس را از یمن به شام ببرد.
این نمونه ها، شهادت مى دهد كه براى پیامبر اكرم- صلى الله علیه وآله - امرى ممكن تحقق یافته است، و خلاصه این كه معراج جسمانى، نه از نظر عقل غیر ممكن است و نه با علوم روز منافات دارد و اگر با دلیل هاى خاص خود، از آیات و روایات ثابت شود، جایى براى انكار آن از نظر علمى باقى نمى ماند.

---

• [1]. توصیه ها پرسش ها و پاسخ ها، جوادى آملى، ص74ـ75.
• [2]. اسراء، 1.
• [3]. مانند آیه 9 ـ 10 سوره علق و آیه 19 سوره جن.
• [4]. نجم، 16.
• [5]. نجم، 17.
• [6]. برخى نوشته اند كه معراج پیامبر- صلى الله علیه وآله (- از خانه ام هانى ـ خواهر على- علیه السلام ـ) آغاز شده است و از امّ هانى در این باره نقل مى كنند: «پیامبر آن شب در خانه من بود، پس از نماز عشا خوابید و ما هم خوابیدیم؛ پس از سپیده دم او ما را بیدار كرد، وقتى نماز صبح را با او گزاردیم ماجراى معراج را برایمان تعریف كرد، من به او گفتم: این سخن را با مردم مگو كه تو را به دروغ نسبت و آزارت مى دهند، فرمود: «به خدا خواهم گفت» ر. ك: زندگانى محمد (ص)، ص265.
• [7]. بحار الانوار، ج18، ص381.
• [8]. تفسیر كبیر، ج20، ص148ـ147.
  
•  فاضل عرفان- مركز مطالعات و پژوهش هاي فرهنگي حوزه علميه