در آيات آمده كه شيطان را تاوقت معلوم فرصت داده شده است و در روايات...

پاسخ :

بنا به ادّله ذيل، تا بشري در كرة خاكي نَفَس مي‎كشد، شيطان در كمين اوست تا نَفَس معنويتش را بگيرد.
پس در دنيا روزي پيش نمي‎آيد كه انسان باشد امّا شيطان نباشد.
و رواياتي كه از كشته شدن شيطان خبر مي‎دهند، متفاوتند، برخي از كشته شدن او توسط پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ سخن مي‎گويند. و برخي از قتل او توسط حضرت حجت (عج) و... و دربرابر اين روايات بعضي از خبرها از زنده بودنش به اندازة طول عمر بشر در دنيا مي‎گويند (فلسفة وجودي) و آراء دانشمندان اسلامي هم تأييد كننده همين قول است. و از اين رو بعضي از محققين مثال و ذكر نام كشته شدن شيطان را كنايه از قطع نفوذ وسوسه‎هاي او دانسته‎اند؛ يعني روزي مي‎رسد كه با ظهور حضرت مهدي (عج) كيد و دام‎هاي شيطان رنگ مي‎بازد و جز خستگي و نااميدي چيزي عايد شيطان نمي‎شود.
و اگر شيطان هم كشته شود، فرزنداني كه از جنس و نسل بشر دارد راه او را با كمك گرفتن از غريزه‎هايي كه در نهاد انسان است ادامه مي‎دهند. گفتني است در روايات از كشته شدن ابليس خبر مي‎دهند نه شيطان و بعيد است حتي در فرض شما شيطان‎هاي ديگر بعد از او بمانند.
هم اكنون به ذكر برخي از روايات وارده و نظر بعضي از مفسران قرآن كريم مي‎پردازم تا پاسخ روشن شود.
روايت: وهب بن جميع مي‎گويد: از حضرت صادق ـ عليه السّلام ـ پرسيدم اينكه خداوند به شيطان فرمود: (فَإِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَرِينَ إِلى يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ)[1]، «آري به تو (شيطان) مهلت داده خواهد شد تا روز معين» اين وقت معلوم چه زماني خواهد بود؟ فرمود: «آيا پنداشته‎اي اين روز، روز قيامت است؟ خداوند تا روز قائم (عج) به شيطان مهلت داده است. وقتي خداوند او را مبعوث مي‎كند حضرت به مسجد كوفه مي‎رود. در آن هنگام شيطان در حالي كه با زانوان خود راه مي‎رود، (اجازه قيامت مي‎دهد) به آنجا مي‎آيد و مي‎گويد:, اي واي بر من از امروز!
حضرت مهدي (عج) پيشاني او را مي‎گيرد و گردنش را مي‎زند و آن هنگام روز وقت معلوم است كه مهلت شيطان به پايان مي‎رسد».[2]
امام صادق ـ عليه السّلام ـ : در روز وقت معلوم رسول خدا او را روي سنگ بيت المقدس سر مي‎برد.
ظاهراً منظور از كشتن شيطان اين است كه ريشه‎هاي فساد و عوامل انحراف و ظلم در عصر درخشان حكومت مهدي (عج) نابود مي‎گردد، و به جاي آن عقل و ايمان حكومت مي‎كند؛ يعني كشته شدن شيطان، همان قطع نفوذ او، و مرگِ تزوير است».[3]
دليل بر اين كه، ريشه‎هاي فساد و عوامل انحراف نابود مي‎گردد، نه مرگ فيزيكي شيطان.
1. در تفسير نمونه آمده است شيطان، تا پايان جهان و برچيده شدن دوران تكليف انسان، به حيات خود ادامه مي‎دهد و با برچيده شدن تكليف مي‎ميرد.[4] و روايتي را از امام صادق ـ عليه السّلام ـ نقل شده كه پايان عمر شيطان را پايان جهان مي‎داند.[5] در اين صورت شيطان همچنان زنده است و به وسوسه كردن مي‎پردازد.
2. مرحوم علامه طباطبائي (ره) مي‎فرمايد: «آخرين روز عمر شيطان، آخرين روز عمر بشر است... و بيشتر مفسرين هم اين سخن را پذيرفته‎اند.[6]
3. در تفسير نور به نقل از تفسير صافي آمده است كه شيطان تا نفخة اول زنده زنده است و سپس مي‎ميرد.[7]
بنابر آنچه گفته شد مطالب زير روشن شد.
1. روايتي كه از مرگ شيطان به دستان امام زمان (عج) يا پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ و... سخن مي‎گويد مرگ فيزيكي شيطان را نمي‎گويد بلكه بايد آنرا تأويل (توجيه كرد) برد و گفت منظور از كشته شدن شيطان ناكامي او در وسوسه كردن است يعني رشد فرهنگي مردم با ظهور حضرت مهدي (عج) به جايي صعود مي‎كند كه هر چه شيطان وسوسه كند و كارهاي زشت را زينت بدهد، مردم از او پيروي نمي‎كنند و واقعيت را مي‎دانند و فريب نمي‎خورند.
2. بر فرص اين كه، خود شيطان، توسط امام كشته شود، ‌باز دنيا ميدان آزمايش است، زيرا غريزه‎هاي گوناگون در نهاد بشر وجود دارد[8] و همين غريزه‎ها در برابر نيروهاي عقلاني و روحاني افراد قرار مي‎گيرند و پيروز اين ميدان هم كسي است كه از عقل پيروي كند، نه از غريزه‎هاي كه او را به انحراف دعوت مي‎كنند.
3. شيطان ياراني از جنس بشر دارد. زيرا قرآن كريم مي‎فرمايد: «وَ كَذلِكَ جَعَلْنا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا شَياطِينَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ»[9]. يا اينكه مي‎فرمايد: «...الَّذِي يُوَسْوِسُ فِي صُدُورِ النَّاسِ».[10]
مرحوم علامه طباطبايي (ره) مي‎فرمايد: اين آيه اشاره است به اين كه بعضي از مردم در زمره شيطان‎ها هستند.[11]
بنابراين اگر خود شيطان توسط معصومي كشته شود، نسل بشري او باقي خواهند ماند و به وسوسه كردن ادامه خواهند داد و در اين فرض هم بشر در بوتة آزمايش است.
4. پرسيده‎ايد با نابود شدن شيطان فساد و شر هم تمام مي‎شود؟ به طور خلاصه مي‎توان گفت: 1ـ در روايت لفظ «ابليس» آمده است و از كشته شدن او خبر داده است. نه از كشته شدن همة شيطان‎ها، و ابليس هم اگر كشته شود، شيطان‎هاي ديگر با تمام توانشان راه او را ادامه مي‎دهند و در اين صورت هم فساد هست.
2ـ اگر ابليس و همة شيطان‎ها همه كشته شوند، ياران شيطان كه از نسل انسانند راه آنها را ادامه مي‎دهند و با وسوسه و سخنان شيطاني خود تخم شر و فساد مي‎كارند و جهان خالي از شر نمي‎شود.
3ـ حتي اگر انسان‎هاي شيطان شده هم كشته شوند و از ابليس و شيطان‎هاي ديگر هم خبري نباشد، غريزه‎هاي كه در نهاد انسانند او را به انحراف و شر مي‎خوانند و باز بشر مي‎لغزد و جامعة انساني از شر خالي نمي‎شود.
شما مي‎توانيد براي مطالعه بيشتر به كتابهاي مجموعه آثار شهيد مطهري ج1، بحث عدل الهي و تفسير نمونه ج 11 و تفاسير الميزان، نور، ذيل آيه ذكر شده مراجعه فرمائيد.

• [1] . قرآن كريم، سورة حجر، آية 38.
• [2] . مرحوم مجلسي، بحارالانوار، ج 60، ص 254، عياشي، تفسير، ج 2، ص 243؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 551؛ تفسير صافي، ج 1، ص 906، تفسير برهان، ج 2، ص 343؛ تفسير الميزان، به نقل از تفسير قمي، ص 252، ج 12، ص 3.
• [3] . رجايي تهراني، يكصد پرسش و پاسخ پيرامون امام زمان (عج)، ص 226، ناشر: انتشارات نبوغ.
• [4] . آيت الله مكارم شيرازي، تفسير نمونه، ج 11، ص 72.
• [5] . ، نور الثقلين، ج 3، ص 13، حديث 45.
• [6] . مرحوم علامه طباطبايي (ره)، تفسير الميزان، ترجمه سيد محمد باقر موسوي همداني، نشر بنياد علمي، ج 12، ص 230.
• [7]. استاد قرائتي، تفسير نور، ج 4، ص 26 ـ 25، انتشارات در راه حق، چاپخانه سلمان فارسي.
• [8] . آيت الله مكارم شيرازي، تفسير نمونه،‌ج 6، ص 112، چاپ 26، دارالكتب الاسلاميه.
• [9] . انعام، آيه 112.
• [10] . سورة ناس، آية 5ـ6.
• [11] . مرحوم علامه طباطبايي، تفسير الميزان، ج 20، ص 395، چاپ جامعه مدرسين.
• اندیشه قم