خاندان پیامبر اكرم(ص)

از رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ (كه بدون شك از اولاد اسماعیل ذبیح، رسول خدا فرزند ابراهیم خلیل[1]، رسول خدا است) روایت شده است كه فرمود: «إذا بَلَغَ نَسَبی إلی عَدْنانَ فَاَمْسِكُوا[2] و نیز فرمود: «كَذَبَ النّسّایونَ قال الله تعالی: وَقروناً بَیْنَ ذلِكَ كَثیراً»[3].
بدین جهت تاریخ اسلام را كه معمولاً با ذكر مقدماتی راجع به عربستان و عرب و در این كتاب با شرح حال اجداد پیامبر اسلام آغاز می شود از جد بیستم رسول اكرم یعنی «عَدْنان» شروع می كنیم:
جد بیستم: عَدْنان[4] پدر عرب عَدْنانی است كه در تِهامه، نَجد و حجاز تا شارف الشّام و عراق مسكن داشته اند و آنان را عرب مَعَدَی، عرب نِزاری. عرب مُضَری. عرب اسماعیل، اسماعیلیان، عرب شمالی، عرب متعرّبه، عرب مستعربه، بنی اسماعیل بنی مشرق، بنی قَیْدار و قَیْدار نیز می گویند و نسبشان به اسماعیل بن ابراهیم ـ علیهما السلام ـ می رسد[5].
و مادر فرزندان اسماعیل «رَعْله» دختر یكی از جُرْهُمیان به نام مُضاض بن عَمْرو جُرْهمی بود. قبیله «جُرْهُم» كه از اعقاب «جُرْهُم بن قحْطان» بوده و از جنوب به شمال عربستان آمده بودند. از «عرب قحطانی» اند كه آنان را «عرب عاریه» و «عرب جنوبی» نیز می گویند. و نسبشان به «یعرب بن قَحْطان» می رسد.
قَحْطان بن عابر بن شالخ بن أَرْفَخْشَد بن سام بن نوح[6] در موقع پراكنده شدن فرزندان نوح از بابل به یمن آمد و پادشاه شد. و فرزندان وی یَعْرَب، عمان و حضرموت حكومت آن نواحی را به دست گرفتند و سپس «یَشْجُب بن یَعْرَُب» و آنگاه «سَبَأ بن یَشْجُب» به سلطنت رسیدند. «حِِمْیَر» و «كَهْلان» پسران «سَبَأ» بودند و اسامی 23 نفر از پادشاهان سَبَأ آمده است. پیش از عرب «قَحْطانی»، «عرب بائده» در عربستان سكونت داشته اند و قوم جنوبی عاد، قوم شمالی ثمود و اقوام طَسْم و جَدیس و عَمالِقه از این دسته اند. عاد و ثمود و دو پیغمبرشان هود و صالح در قرآن مجید ذكر شده اند[7].
و «طَسْم» هم ممكن است همان «لطوشیم» مذكور در تورات باشد[8]. چنانكه مورّخین اسلامی «جَدیس» را با «گودیسیت»[9] بطلمیوس یونانی یكی دانسته اند. و به قول ابن اسحاق: ثمود و جَدیس، پسران «عابَر بن سام بن نوح» اند.
عَدْنان دو پسر داشت: «مَعَدَ» و «عَكّ» كه «بَنی غافق» از «عَكّ» پدید آمده اند.
جد نوزدهم: مَعَد بن عَدْنان[10] مادر مَعَدَ از قبیله «جُرْهُم» بود و ده فرزند داشت. كنیه وی «أبو قُضاعه»[11] بود. در موقع سلطه «بُخْت نَصَّر»، «إرمیا» و «برخیا» «مَعَدّ» را با خود به «حَرّان» بردند و او را در آنجا سكونت دادند و چون جنگ آرام گرفت به مكّه اش باز آوردند. آنگاه برادران و عموهای خود را یافت كه به طوائف یمن پیوسته و با آنان پیوند زناشوئی برقرار كرده اند. و چون از طرف مادر «جُرْهُمی» بوده از قبایل یمن مهربانی دیده اند[12].
برخی نوشته اند كه چون «بُخْت نَصَّر» از فتح بیت المَقْدِس بپرداخت، برای تسخیر بلاد عرب آماده گشت و با «عَدْنان» بسیار جنگیدند تا بر وی غلبه یافت و بسیاری از یارانش را كشت. «عدنان» با فرزندان خویش به سوی یمن رفت و همانجا بود تا وفات یافت. عدنان را چند پسر بود كه مَعَدّ بر همه آنان سروری یافت[13].
به قول ابن اسحاق: مَعَدّ بن عَدْنان چهار پسر به نامهای: «نِزار»، «قُضاعه»، «قَنَص» و «إیاد» داشت.
جد هجدهم: نِزاربن مَعَدّ سرور و بزرگ فرزندان پدرش بود و در مكّه جای داشت و او را چهار پسر به نامهای «مُضَر»، «رَبیعه»، «أثمار» و «إیاد»[14] بود. دو قبیله «خَشْعَم» و «بَجیله» از أنمار بوجود آمده اند.
مادر «مُضَر» و «إیاد»، «سَوْده» دختر «عَكّ بن عَدْنان» و مادر «رَبیعه» و «أنمار»: «شقیقه» و به قولی «جُمعه» دختر«عَكّ بن عَدْنان» بوده است. دو قبیله بزرگ رَبیعه و مُضَر از نِزار پدید آمده اند.
جد هفدهم: مُضَربن نزار دو پسر داشت: «اَلْیأس»[15] و «عَیْلان» كه مادرشان زنی از قبیله «جُرْهُم» بود.
از رسول اكرم روایت شده است كه فرمود: «لاتَسُبُّوا مُضَرَ ورَبیعهَ فإنَّهما كانا مسلمین» مُضَر و رَبیعه را دشنام ندهید، چه آن دو مسلمان بوده اند»[16].
«مُضَر» سرور فرزندان پدرش و مردی بخشنده و دانا بود. از وی روایت شده كه به فرزندانش گفت: «كسی كه بدی كشت كند پشیمانی بدرود، و بهترین نیكی با شتابتر آن است. پس نفوس خود را در آنچه شما را به صلاح آورد، بر آنچه ناخوش دارد وادار كنید، و در آنچه شما را تباه سازد از آنچه خوش دارد باز دارید، كه در میان صلاح و فساد جز شكیبائی و پرهیزگاری چیزی نیست»[17].
قبایل «بنی ذُبْیان» و «بنی هِلال» و «بنی ثَقیف» از «مُضَر بن نِزار» منشعب شده اند[18].
جد هجدهم: الیَأس بن مُضَر پس از پدر در میان قبایل بزرگی یافت و او را «سیّد العشیره» لقب دادند. سه پسر به نامهای «مُدْرِكه»، «طابخه»، «قَمَعَه»[19] داشت و مادرشان «خِنْدِف» دختر «عِمْران بن الحاف بن قُضاعه» و نام اصلی وی «لیلی» بود.
قبایلی را كه نسبشان به الیَأس می رسد «بنی خِنْدِف»گویند. یعقوبی گوید: «الیأس را بیماری گرفت و مرگ وی روز پنجشبنه بود».
جد پانزدهم: مُدْرِكه بن الیَأس، نامش «عامر»[20] و كنیه اش «أبوالْهُذیَل» و «أبو خُزَیْمه» بود. «مُدْركه» چهار فرزند داشت: «خُزَیْمه»، «هُذَیْل»، «حارثه» و «غالب»[21]. نسب قبیله «هُذَیْل» و «عبدالله بن مسعود» صحابی معروف به «مُدْرٍكه بن الیَأس» می رسد.
جد چهاردهم: خُزَیْمَه بن مُدْرِكه، كه مادرش «سلمَی» دختر «أسد بن رَبیعه بن نِزار» و به قول ابن اسحاق زنی از «بنی قُضاعه» بود، بعد از پدر حكومت قبایل عرب را داشت و او را چهار پسر به نامهای كِنانه، أسَد، أسَدَه و هُون بود.
نسب قبیله بنی أسد و «قارَه» یعنی «بَنی هُون بن خُزَیْمه» و أُمّ المؤمنین «زَیْنَب» دختر «جَحْش بن رِئاب» و برادرانش «عبدالله» و «عُبَیْدالله»، فرزندان «أُمَیْمَه» دختر «عبدالمطّب» به «خُزَیْمه بن مُدْرِكه» منتهی می شود.
جد سیزدهم: كِنانه بن خُزَیْمَه، كه از وی فضائل بی شماری آشكار گشت و عرب او را بزرگ می داشت، كنیه اش «ابو مُضَر» بود و مادرش «عُوانه» دختر «سَعْد بن قَیْس بن عَیْلان بن مُضَر» و فرزندانش: نَضْر، مالك، عبد مناه، مِلْكان و حُدَال. قبایل: «بَنی لَیْث» و «بَنی عامر» از «كِنانه بن خُزَیْمه» پدید آمده اند.
جد دوازدهم: نَضْر بن كِنانه، مادرش به قول یعقوبی «هاله» دختر «سُوَیْد بن غِطْریف» و به قول ابن اسحاق و طبری و دیگران «بَرّه»[22] دختر «مُرّ بن أدّ بن طابخه» بود.
و فرزندان وی: مالك و یَخْلُد و صَلْت و كنیه اش «أبو الصَّلت» بوده است[23].
یعقوبی می گوید: «نَضْر بن كِنانه» او ل كسی است كه «قُرَیش» نامیده شد گویند او را برای پاكدامنی (تقرّش) و بلند همتی كه داشت «قَرَیش» گفته اند. و به قولی چون بازرگان و دارا بود، و به قولی دیگر مادرش او را «قریش» نامید كه تصغیر «قرش» است و آن جانوری است دریائی. پس كسی كه از فرزندان «نضربن كنانه» نباشد «قرشی» نیست و به قولی دیگر «قریش» را برای آن «قریش» گفته اند كه پس از پراكندگی فراهم شدند، و «تقرش» هم به معنی فراهم گشتن (تجمع) است.
جد یازدهم: مالِك بن نَضْر، مادر وی «عاتكه» دختر «عَدْوان بن عَمْرو بن قَیْس بن[24] عَیْلان» و فرزند وی «فِهربن مالك» بود.
جد دهم: فِهر بن مالك، مادر وی «جَنْدَله» دختر «حارث بن مُضاض بن عَمْرو جُرْهُمی» است و فرزندان وی: غالب، مُحارِب، حارث، أسد و دختری به نام «جَنْدَله» می باشند.
نسب أبو عُبَیْده جرّاح (عامر بن عبدالله بن جرّاح) به «ضَبّه بن حارث بن فِهر» و نسب «ضَحّاك بن قَیْس» به «شَیْبان بن مُحارِب بن فِهر» می رسد و «بنی حارث بن فِهر» و «بَنی مُحارِب بن فِِهر» دو قبیله اند.
برخی قُرَیش را لقب «فِهْر بن مالك» و برخی دیگر «قُریش» را نام و «فِهر» را لقب وی دانسته اند، به گفته اینان «بنی مالك بن نَضْر» و «بنی نَضْربن كِنانه» را اگر از اولاد «فِهْر» نباشند «قُرَشی» نگویند.
جد نهم: غالب بن فِهْر، مادر وی «لیلی» دختر «سَعْد بن هُذَیْل» بود، و فرزندان وی: لُؤَیّ و تَیْسم الأدِرم[25] و فرزندان تَیْسم بن غالب: «بنوأدرم بن غالب» معروف شده اند.
جد هشتم: لُؤَیّ بن غالب، مادر وی: «سَلْمی» دختر «كَعْب بن عَمْرو خُزاعی»[26] بود. و فرزندانش: كَعْب، عامر، سامَه، عَوْف و خُزَیْمه، نسبت قبیله «بنی عامر بن لُؤیّ» به «عامر» می رسد.
نسب أُمّ المؤمنین «سَوْدَه» دختر «زَمَعَه بن قَیْس» و «عَمْرو بن عَبْدوَدّ» به «لُؤَیّ بن غالب» می رسد.
جد هفتم:كَعْب بن لُؤَیّ، مادر وی «ماویَّه» دختر «كَعْب بن قَیْن جَسْر» قُضاعی است. فرزندانش: مُرَّه، عَدِیّ و هُصَیْص، و كنیه اش «أبوهُصَیْص»، نسب «بَنی سَهْم» و «بَنی جُمَح» از جمله: «عَمرو بن عاص سَهْمی» و «عُثْمان بن مَظْعون جُمَحی» صحابی معروف و «صَفْوان بن أمَیَّه بن خَلَف جُمَحی» به «هُصیْص بن كَعْب» و نسب «بنی عَدِیّ» از جمله: «عُمر بن خطّاب بن نُفَیْل» و «سَعید بن زَید بن عَمْرو بن نُفَیْل» به «عَدِیّ بن كَعْب» می رسد.
«كَعْب بن لُؤَیّ» از همه فرزندان پدرش بزرگوارتر و ارجمندتر بود، وی اولین كسی است كه در خطبه اش «أمّا بعد» گفت، و روز جمعه را «جمعه» نامید، و پیش از آن عرب را «عَروبه» می نامیدند، «كَعْب» مردم را در روز جمعه فراهم ساخت و برای آنان سخنرانی كرد و چنین گفت:
«بشنوید و یاد بگیرید، و بفهمید و بدانید، كه شب آرام است، و روز روشن، و زمین بستری هموار،‌و آسمان كاخی بلند است و كوه ها میخها، و ستارگان نشانه ها و گذشتگان مانند آیندگان و پسران یادآوری (پدران) اند، پس با خویشان خود پیوند كنید، و دامادهای خود را نگهداری كنید، و مالهای خود را به ثمر آورید، آیا رفته ای را دیده اید كه باز آید، یا مرده ای را كه برانگیخته شود؟ خانه (جاوید) در جلو شماست. و گمان جز آن است كه می گوئید،‌ حرم (كعبه) خود را آراسته دارید، و بزرگش شمارید و دست از آن باز ندارید، چه زود است خبری بزرگ برسد، و پیامبری بزرگوار از آن بیرون آید». سپس می گفت:
«روزی است و شبی، هر دوری با پیشامدی تازه، برای ما شب و روز آن یكسان است (شب و روز) ‌هرگاه باز آیند، حوادث تازه ای را به همراه دارند،‌ و نعمت هائی نیز كه پرده های آن بر ما فرو هشته است، دگرگونی ها و خبرهائی كه بر مردم چیره می شود (مرد را دگرگون می سازد) آنها را گره هائی است كه تلخ آن را نمی توان گشود (به احتمالی: نمی توان شیرین یافت) ، ناگهان پیامبر خدا، محمّد ـصلّ الله علیه و آله ـ می رسد پس خبرهائی می دهد كه گوینده اش بسی راستگوست».
سپس می گفت: «ای كاش (زنده مانده) آنگاه كه خویشان و بستگان دست از یاری حق می كشند، دعوت او را می شنیدم، ‌اگر (در زمان او) دارای گوشی و دیده ای و دست و پائی بودم، از خوشحالی دعوتش و شادمانی فریادش، مانند شتر نری بر می خاستم و به یاری او می شتافتم».
چون «كَعْب» از دنیا رفت، قُرَیْش روز مرگ او را مبدأ تاریخ خویش قرار دادند و تا «عام الفیل» همچنان مبدأ تاریخ بود.
جد ششم: مُرّه بن كَعْب، مادر وی: «وَحْشِیّه» دختر «شَیْبان بن مُحارب بن فِهْر بن مالك بن نَضْر» است، و فرزندان وی: كِلاب، تَیْسم و یَقَظَه. و كنیه اش «أبو یَقَظَه» (به فتح قاف و ظا) نسب طایفه «بَنی مَخْزوم» از جمله: «أمّ المؤمنین «أمّ سَلَمَه» و «خالد بن وَلید» و «أبوجَهْل: عَمْرو بن هِشام بن مُغیره» به «یَقَظَه» و نسب طائفه «بَنی تَیْسم» از جمله: أبو بكر و طَلْحَه بن عُبَیْدالله، به «تَیْسم بن مُرَّه» می رسد.
جد پنجم: كِلاب بن مُرَّه، مادرش: «هِنْد» دختر «سُرَیْر[27] بن ثَعْلَبَه بن حارث بن (فِهْر بن) مالك (بن نَضْر) بن كِنانه بن خُزَیْمه» است و فرزندانش: «قُصَیّ بن كِلاب» و «زُهْرَه بن كِلاب» و یك دختر، و كنیه اش «أبو زُهْره» و نامش «حكیم»[28] است.
«كِلاب بن مُرَّه» پس از پدر، بزرگواری یافت و شأن و مقامش بالا گرفت و شرافت پدر و نیای مادری برای وی فراهم گردید. چه نیاكان مادرش امر حج را به دست داشتند و ماه ها را حلال و حرام می كردند، و از این رو «نَسَأه» و نیز «قَلامِس»[29] نامیده می شدند.
رسول اكرم در باره دو فرزند «كِلاب بن مُرَّه» یعنی «قُصَیّ» و «زُهْرَه» گفت: صریحا قُرَیْشٍ ابْنا كِلابٍ (دو بطن خالص قریش دو پسر كِلاب اند).
نسب بَنی زُهْره، از جمله: «آمنه» دختر «وَهْب بن عَبْدمَناف بن زُهْرَه» مادر بزرگوار رسول اكرم و «سَعْد بن أبی وَقّاص: مالك بن أهیَبْ بن عبد مَناف» زُهری برادر زاده حضرت «آمنه» و «هاشم بن عُتبه بن أبی وَقّاص» معروف به «مِرْقال» برادر زاده سَعْد، و از شهدای صفّین و أصحاب أمیرالمؤمنین و «عبدالرحمن بن عَوْف زُهْری» به «زُهْرَه بن كِلاب» می رسد.
جد چهارم: قُصَیّ بن كِلاب، مادرش «فاطمه» دختر «سَعْد بن سَیَل» (به فتح سین و یاء) است. و فرزندانش: عَبْد مَناف، عبدالدّار، عبدالعُزّی و عبد قُصَیّ و دو دختر،. كنیه اش «أبوالمُغیره»[30] و نامش زَید و لقب دومش «مُجَمِّع».
مادر قُصَیّ، پس از وفات شوهرش: «كِلاب» به ازدواج «رَبیعه بن حَرام عُذْری» در آمد، و «رَبیعه» وی را به سرزمین قوم خویش برد.
فاطمه، فرزند خردسال خویش: «قُضَیّ» را كه نامش «زَیْد» بود با خود همراه برد و چون از سرزمین پدرانش دور گشت، او را «قُصَیّ» نامید.
چون قُصَیّ در خانه «رَبیعه» به جوانی رسید، مردی از «بَنی عُذْره» به او گفت: به قوم خود ملحق شو كه از ما نیستی، گفت: مگر من از كدام قبیله ام؟ گفت: از مادرت بپرس. قُصَیّ از مادرش جویا شد و او گفت: تو هم خود، و هم از حیث پدر و نسب از او بزرگوارتری. توئی فرزند «كِلاب بن مُرَّه» و قوم تو نزدیكان خدا و در حرم اویند. قُصَیّ تا رسیدن ماه حرام صبر كرد. و آنگاه با حاجیان «قُضاعه» به مكّه آمد تا آنكه بزرگ و بزرگوار شد، و فرزندانی از وی پدید آمدند. در این موقع دربانی و كلید داری خانه كعبه با قبیله «خُزاعه» بود كه پس از «جُرْهُمیان» بر مكّه غالب شده بودند. و اجازه حجّ (حركت از عرفات، و اجازه رمی جَمَرات، و كوچ كردن از منی) با قبیله «صوفه» یعنی «غَوْث بن مُرّ بن أدّ بن طابخه» كه خود و فززندان وی را «صوفه» می گفتند، بود.
جد سوم: عَبْدمَناف بن قُصَیّ، مادرش «حُبَّی» دختر «حُلَیْل خٌزاعی» است و فرزندانش: هاشم، عَبْدشَمس، مُطَّلِب، نَوْفَل، أبوعَمْرو و شش دختر. و كنیه اش: «أبوعَبْدشَمْس» و نامش: «مُغَیْره» و او را «قَمَرالبَطحاء» می گفتند[31].
نسب «عُبَیْده بن حارث» شهید بدر و «محمّدبن ادریس شافعی» به «مُطَّلِب بن عَبْدمَناف» و نسب «بنی أُمیَّه» به «عبدشَمْس» می رسد.
چون «قُصَیّ» از دنیا رفت و در «حَجون»[32] دفن شد، «عبدمَناف بن قُصَیّ» سروری یافت و مقامش بالاگرفت و امور مكّه بدون نزاع و اختلاف به دست فرزندان «قُصَیّ» اداره می شد.
نسب «بنی عبدشَمْس» از جمله: «بنی أُمیَّه» و «بنی مُطَّلِب» و «بنی نَوْفَل» به «عبدمَناف» می رسد.
جد دوم: هاشم بن عَبْدمَناف، مادرش: «عاتكه» دختر «مُرَّه بن هِلال بن فالج» است، یكی از دوازده عاتكه ای كه در میان مادران رسول اكرم بوده اند و نامشان در تاریخ یعقوبی و مآخذ دیگر به تفصیل ذكر شده[33] و روایت شده است كه رسول خدا بسیار می گفت: «أنا ابنُ العواتك» (منم پسر عاتكه ها) و نیز می گفت: «أنَا ابنُ العواتِكِ من سُلَیْمٍ» (منم پسر عاتكه ها از بنی سُلَیْم).
و فرزندان وی: عبدالمُطَّلِب، أسد، أبو صَیْفیّ، نَضْله و پنج دختر، و كنیه اش: «أبونَضْله»، نامش: عَمْرو و معروف به «عَمْرو العُلَی» و القاب وی: هاشم و «قمر» و «زاد الرّاكب»[34] بود. پس از وفات «عبدمَناف» و «عبدالدّار» میان «بنی عَبدمَناف» یعنی «هاشم» و «عَبدشَمْس» و «مُطَّلِب» و «نَوْفَل» و «بنی عبدالدّار» كه سرورشان «عامربن هاشم بن عَبْدمَناف بن عبدالدّار» بود بر سر مناصب كعبه نزاعی سخت در گرفت. «بنی أسدبن عَبدالعُزّی» و «بنی زُهْره بن كِلاب» و «بنی تَیم بن مُرَّه» و «بنی حارث بن فهر» با «بنی عَبْدمَناف» همراه شدند و میانشان پیمانی منعقد شد كه به «حِلْف الُمطَیَّبین» معروف گشت.
«بنی مًخْزوم» و «بنی سَهْم» و «بنی جُمَح» و «بنی عَدِیّ» با «بنی عبدالدّار» هم پیمان گشتند و «أحلاف»[35]نامیده شدند، و «بنی عامر بن لُؤَیّ» و «بنی مُحارب بن فِهْر» بی طرف ماندند.
با این ترتیب مقدمات جنگ میان طوائف قُرَیْش فراهم گشت، اما جنگ روی نداد و با یكدیگر صلح كردند، و قرار بر این شد كه «سِقایت» و «رِفادت» به «بنی عبدمناف» داده شود، «حِجابت» و «لِواء» و «دارالنّدوه» به دست «بنی عبدالدّار» باشد، در میان «بنی عبدمناف»، «هاشم» متصدی رِفادت و سقایت گردید، چه برادر بزرگترش «عبدشمس» هم فقیر و هم عیالوار بود، و هم بیشتر اوقات به سفر می رفت و كم در مكّه اقامت داشت. به گفته یعقوبی، دو پیمان: «مُطَیَّبین» و «لَعَقه» در زمان «عبدالمُطَّلِب بن هاشم» به انجام رسید، و دختر عبدالمُطّلِب كاسه طیب را برای «مُطَیَّبین» فراهم ساخت، كه دست در آن فرو بردند.
در موسم حجّ «هاشم» در میان قًُرَیْش به پا می خاست و چنین می گفت:
«ای گروه قًرَیْش، شما همسایگان خدا و أهل بیت الحرام او هستید، در این موقع زُوّار خدا (و حاجیان خانه او) نزد شما می آیند، تا حرمت خانه او را بزرگ دارند و اینان میهمانان خدایند، و سزاوارترین میهمان به این كه گرامی داشته شود، میهمان خداست. خدا شما را برای این كار بگزید و به این افتخار سرفراز داشت، سپس حقوق همسایگی شما را بهتر از هر همسایه ای برای همسایه اش رعایت فرمود، پس میهمانان و زائران او را گرامی دارید. زیرا كه ایشان، ژولیده و غبارآلوده از هر شهری بر شتر لاغر مانند چوبه های تیر، می رسند، در حالی كه خسته و بدبو و ناشسته و نادار گشته اند، پس آنان را پذیرائی كنید و بی نیازشان سازید (پس برای ایشان چیزی فراهم سازید، تا در این ایامی كه ناچار باید در مكّه بمانند برای ایشان خوراكی تهیه كنید، چه سوگند به خدا اگر مرا ثروتی برای این كار به قدر كفایت می بود، زحمت آن را به شما نمی دادم) [36].
«هاشم» حاجیان را در مكّه و مِنی، عَرَفات و مَشْعَر، غذا می داد و برای آنان نان و گوشت و روغن و سَویق تریت می كرد، و آب را همراهشان می برد، تا وقتی كه مردم متفرق می شدند و به شهرهای خود رهسپار می گشتند و نیز در سال قحطی برای قوم خود نان خرد كرده و تریت می ساخت و بدین جهت «هاشم» نامیده شد.
«هاشم» نخستین كسی بود كه دو سفر بازرگانی: زمستانی و تابستانی، یعنی: «دو رحله شتاء و صیف»[37] را برای قُرَیْش برقرار ساخت. سفری در زمستان به شام و سفری در تابستان به حَبَشه[38]. یا سفری در زمستان به یمن و عراق و سفری در تابستان به شام و فلسطین[39].
و نیز می گویند كه «عبدشَمْس» برادر «هاشم» با پادشاه حبشه چنین پیمانی بسته بود، و نَوْفَل با پادشاه و مطَّلب با پادشاه یَمَن[40]. مطرود بن كَعْب خُزاعی درباره هاشم گفته است:
عَمْرو الَّذی هَشَم الثَّریدَ لقومِه قَوْمٍ بِمَكّّه مُسْنتینَ عِجافٍ
سُنَّتْ إلَیْهِ الرِّحْلَتانِ كِلاهُما سَفَرُ‌الشِّتاء وَرِحْلِهُ الأصیاف[41]
«آن عَمْرو كه برای قوم خود، قومی كه در مكّه قحطی زده و لاغِر شده بودند تَریت خرد كرد، دو سفر تابستانی و زمستانی به وسییله او برقرار گشت».
نسب «بَنی هاشم» عموماً به «هاشم بن عَبْدمَناف» می رسد و مادر أمیرالمؤمنین ـ علیه السلام‌ ـ «فاطمه» دختر «أسد بن هاشم» است. «هاشم» در یكی از سفرهای شام در «غَرَّه» وفات كرد، سپس «عَبْدشَمْس» در مكّه، آنگاه «مطَّلِب» در «رَدْمان» یَمَن، و پس از او نَوْفَل در «سَلْمان» عراق درگذشتند.
جد اول: عَبْدالمطَّلِب بن هاشم، مادرش «سَلْمی» دختر «عَمْرو بن زَیْد بن لَبید (بن حرَام) بن خداش بن عامر بن غَنْم بن عَدِیّ بن نَجّار: تَیْم الاّت بن ثَعْلَبَه بن عَمْرو بن خَزْرَج» بود و فرزندانش: عبّاس، حَمْزه، عبدالله، أبوطالب، (عبدمَناف) ، زُبَیْر، حارث، حَجْل (غَیْداق) ، مُقَوًّم (عبدالكَعْبه) ، ضِرار أبولَهَب (عَبْدالْعُزّی) [42]، قُشَم[43] و شش دختر از جمله: «عاتكه» مادر «عبدالله بن أبی أُمیَّه مَخْزومی» برادر پدری «أُمّ سَلَمَه» كه چون مادرش نیز عاتكه نام داشت بعضی به اشتباه او را دختر عمّه رسول اكرم نوشته اند، و «أُمَیْمَه» مادر أُمّ المؤمنین «زَیْنَب» دختر «جَحْش أسدی» و برادرش «عبدالله بن جَحْش» شهید أُحُد. و «صفیّه» مادر «زُبَیْر بن عوّام» و «بَرَّه» مادر «أبوسَلَمه مَخْزومی».
كنیه عبدالمُطَّلِب «أبوالحارث» و نامش «شَیْبَه الْحَمْد» و نام اولش «عامر» بوده است[44].
نسب ائمه معصومین ـ‌علیهم السلام ـ و همه طالبیان[45] كه انسابشان در كتاب «عمده الطّالب فی أنساب آل أبی طالب» تألیف «جمال الدّین أحمد بن علی حسینی» معروف به «ابن عِنَبَه» متوفّی به سال 828 هجری و شرح فداكاری آنان در كتاب «مَقاتِل الطّالبییّین» تألیف «أبوالفرج علیّ بن حسین اصفهانی» متوفّی به سال 356 هجری آمده است به «أبوطالب بن عبدالمُطَّلِب» و نسب «بنی العبّاس» از جمله: 37 نفر از خلفای عبّاسی عراق (132 - 656 ه.) به «عبّاس بن عبدالمُطّلِب» و نسب 17 نفر خلفای عبّاسی مصر (659 - 923) به سی و پنجمین خلیفه عبّاسی عراق یعنی «الظّاهر بالله» (622 - 623) می رسد[46].
«هاشم» در یكی از سفرهای خود به مدینه با «سَلْمَی» دختر «عَمْرو بن خَزْرَجی» ازدواج كرد و «عَبْدالمُطَّلِب» از وی تولّد یافت، و در موقع وفات «هاشم»، «عَبْدالمُطَّلِب» نزد مادر خویش در مدینه ماند و هنوز پسری نابالغ بود. «مُطَّلِب بن عَبْدمَناف» بعد از برادرش «هاشم» امر مكّه و سِقایت و رِفادت حاجیان را به عهده گرفت، و چون «عَبْدالمُطَّلِب» بزرگ شد مُطَّلِب خود به مدینه رفت و از مادر وی اجازه گرفت و او را با خود به مكّه آورد، و چون او را در ردیف خویش سوار كرده بود مردم بی خبر از حقیقت امر گفتند: «مُطَّلِب» بنده ای خریده است، اما «مُطَّلِب» می گفت: وای برشما این پسر برادر من «هاشم» است، و او را از مدینه می آورم.
از آن روز برای او نام «عَبْدالمُطَّلِب» معروف گشت، و نام اصلی وی كه شَیْبه یا شَیْبَه الْحَمْد بود از یاد رفت.
چون «مُطَّلِب» در «رِدْمان» یَمَن وفات یافت. «عَبْدالمُطَّلِب» در مكّه به سروری و بزرگواری و آقائی رسید، و آوازه او بلند و برتری اش آشكار گشت و قُرَیْش هم سروری او را پذیرفتند.
«عَبْدالمُطَّلِب» پس از آنكه داستان اصحاب فیل به انجام رسید، اشعاری گفت كه یعقوبی آن را نقل كرده است[47]. و اشعاری دیگر كه مجلسی از مجالس مفید، و امالی شیخ طوسی، و كنز كراجكی نقل كرده است[48]. شیخ طوسی در مصباح المُتَهَجّد می گوید: در دهم ماه ربیع الاول و هشت سالگی رسول اكرم، سال هشتم عام الفیل، «عَبْدالمُطَّلِب» وفات یافت[49]. قبر «عَبْدالمُطَّلِب» و «عَبْدمَناف» و «أبوطالب» و أمّ المؤمنین «خَدیجه» در حَجون واقع، و به «قبرستان أبو طالب» معروف است[50].
دختران «عَبْدالمُطَّلِب»: صَفِیّه، بَرَّه، عاتكه، أُمّ حَكیم: بَیْضاء، أمَیْمه و أرْوَی هركدام پیش از مرگ پدر و به امر وی مرثیّه ای گفته اند كه ابن اسحاق آن را نقل كرده است[51].
«عبدالله» پدر رسول خدا در بیست و پنچ سالگی، در مدینه نزد دائی های پدرش طایفه «بَنی النَّجّار» در خانه ای معروف به «دار النّابغه» وفات كرد[52]به قول مشهور. وفات وی پیش از میلاد رسول خدا روی داد، اما یعقوبی همین قول مشهور را خلاف اجماع گفته، و به موجب روایتی از «جعفربن محمد» ـ علیهما السّلام ـ، وفات او را دو ماه پس از ولادت رسول خدا دانسته[53]و سپس قول یك سال پس از میلاد را هم از كسانی نقل كرده است: قول 28 ماه پس از میلاد و قول هفت ماه پس از میلاد هم نقل شده است[54].
علت وفات عبدالله را در مدینه چنین نوشته اند كه برای تجارت با كاروان قریش رهسپار شد، و در بازگشتن از شام در اثر بیماری، در مدینه در میان «بنی عدیّ بن النّجّار» توقف كرد، یك ماه بستری بود، و چون كاروان قریش به مكه رفتند و «عَبْدالمُطَّلِب» از حال وی جویا شد، بزرگترین فرزند خود حارث را نزد وی به مدینه فرستاد، اما هنگامی «حارث» به مدینه رسید كه «عبدالله» وفات كرده بود.
به قول واقدی: از «عبدالله» كنیزی به نام «أُمّ اَیْمَن» و پنج شتر و یك گله گوسفند و به قول ابن اثیر: شمشیری كهن و پولی نیز به جای ماند كه رسول خدا آنها را ارث برد[55].
مادر رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ
«آمنه» دختر«وَهْب» بن عَبْدمَناف بن زُهْره بن كِلاب» كه ده سال و به قولی ده سال و اندی پس از واقعه حفر زَمْزم، ویك سال پس از آن كه «عَبْدالمُطَّلِب» برای آزادی «عبدالله» از كشته شدن صد شتر فدیه داد، به ازدواج «عبدالله» در آمد، وشش سال و سه ماه پس از ولادت رسول خدا[56]، در سفری كه فرزند خویش را به مدینه برده بود تا خویشان مادری وی (از طرف مادر عبدالمطّب) یعنی «بنی عَدِیّ بن النّجّار» او را ببینند، هنگام بازگشتن به مكه در سی سالگی در «أبْواء» وفات كرد و همانجا دفن شد.
«علّامه مجلسی» می گوید: شیعه امامیه بر ایمان «أبوطالب» و «آمنه» دختر «وَهْب» و «عبدالله بن عبدالمطّلب» و اجداد رسول خدا تا آدم ـ علیه السّلام ـ اجماع دارند[57].
نسب رسول خدا ـ صل الله علیه و آله ـ
محمّد بن عبدالله بن عبدالمطّلب (شَیْبه الحَمد، عامر) بن هاشم (عَمْرو العُلَی) بن عَبْدمَناف (مُغیره) بن قُصَیّ (زَید) بن كِلاب (حكیم) بن مُرَّه بن كَعْب بن لُؤَیّ بن غالب بن فِهْر (قریش) بن مالك بن نَضْر (قَیْس) بن كنانه بن خُزَیْمه بن مُدْركه (عمرو) بن الیَأسن نِزار (خلدان) بن معدّ بن عدنان ـ‌علیهم السّلام ـ.

---

• [1] . نسب بنی اسرائیل: یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم و بنی عیصو بن اسحاق. یعنی: «أدمیان» كه از بین رفته اند، در ابراهیم خلیل یا رسول خدا یكی می شود.
• [2] . بحارالانوار ج 15 ص 105 . یعنی: هرگاه نسب من به عدنان رسید از ذكر اجداد جلوتر خودداری كنید.
• [3] . بحارالانوار ج 15 ص 105، التنبیه والاشراف، ص 195، الجامع الصغیر، ج 2 ص 90. یعنی نسب شناسان نادرست گفته اند، خداوند متعال گفته است از آنان جماعت های بسیاری را هلاك كرده ایم. (سوره فرقان، آیه 38).
• [4] . بفتح عین و سكون دال.
• [5] .رك: تورات، سفر پیدایش، باب 25، آیه 18. باب 37، آیه 25، سفرداوران باب 6، آیه 33. باب 7، آیه 12، باب 8، آیه 24. كتاب اشعیای نبی. باب 21، آیه 16 - 17. كتاب ارمیای نبی، باب 49، آیه 28. غزل غزل های سلیمان، باب اول، آیه 5.
• [6] . در تورات: سفر تكوین، باب 10، آیه 21- 30 و نیزاول تواریخ، باب اول،‌آیه 17- 23: یقطان بن عابر بن شالح بن ارفكشاد بن سام بن نوح آمده است.
• [7] . قصص هود در سوره های اعراف 60 - 72، هود 50 -60، 89. شعراء 123 - 140. و قصص صالح در سوره های اعراف 73 -79. هود 61- 68. شعراء 141 - 159. نمل 45 - 53. قمر 23 - 31. شمس 11 - 15 و نیز نام صالح در سوره هود 89، و نیز داستان ثمود در سوره ذاریات 43 - 46. و داستان عاد و ثمود در سوره حاقه 4 - 7، فصلت 13 - 18 آمده است.
• دیار و مساكن قوم ثمود در وادی القری میان مدینه و شام، همان «حجر» بود كه در قرآن مجید آمده است.
• به عقیده برخی، عاد و «عادارم» همان «هدورام» است كه در تورات: سفر تكوین باب 10، آیه 27 و اول تواریخ، باب 1، آیه 21، جزو فرزندان یقطان (یعنی قحطان) ذكر شده است و گمان دارند كه قبیله وی در ساحل جنوبی عربستان سكونت داشته اند (ر.ك: قاموس كتاب مقدس، ص 920)، اما قوم ثمود در شمال حجاز مسكن داشته و از قدیمی ترین اقوام عرب شمالی بوده اند.
• [8] . سفر تكوین، باب 25، آیه 3.
• [9] . Godisitae
• [10] . بفتح میم و عین و تشدید دال.
• [11] . ترجمه تاریخ یعقوبی: ج 1، ص 278.
• [12] . تاریخ الامم و الملوك: ج 2، ص 27، الكامل ج 2، ص 21.
• [13] . ترجمه تاریخ یعقوبی: ج 1، ص 278.
• [14] . قس بن ساعده ایادی خطیب معروف عرب، و ابو داود ایادی: جاربه بن حجاج، شاعر معروف عرب، به ایاد بن نزار نسبت داده می شوند. و قبایل بنی بكر بن وائل، بنی تغلب بن وائل، بنی عنز بن وائل، و بنی عبدالقیس كه در نسبت به آنان، عَبْدیّ، قَیْسیّ و عَبْقسیّ نیز گویند و بنی عنزه (بفتح عین و نون) بن اسد بن ربیعه و بنی نمر بن قاسط، به ربیعه بن نزار (جوامع السیره ص4).
• [15] . در بعضی از صفحات جلد اول كتاب سیره ابن هشام كلمه الیاس به كسر همزه قطع در اول مانند الیاس پیغمبر ضبط شده است (ص 77) ولی ظاهراً این اشتباه است و چنانكه از كتاب تاج العروس (ماده الس و یأس) به دست می آید، كلمه الیاس در الیاس بن مضر از ماده یأس است و الف و لام آن مانند الف و لام الفضل است (رجوع شود به ج 4).ه.
• [16] . ر.ك: ترجمه تاریخ یعقوبی، ج 1، ص 285.
• [17] . مدرك سابق، ص 284.
• [18] . از قبیله بنی ذبیان است: نابغه ذُبیان شاعر معروف عرب، از اصحب معلقات عشر و از قبیله بنی هلال است: سُلَیْم بن قَیْس هِلالی از اصحاب امیرالمؤمنین و حسنین و سجاد و باقر ـ علیهم السلام ـ. و از قبیله بنی ثقیف است عروه بن مسعود ثقفی و مختار بن أبی عُبَیْد ثَقَفیّ و حَجاج بن یوسُف ثَقَقیّ . و دیگر قبایل قَیْس: سُلَیْم، مازِن، فَزارَه، عَبْس، أشْجَع، مُرَّه، غَطَفان، عُقَیْل، قُشَیْر، حَریش، جَعْده،عَجْلان، كِلاب، بَكّاء، سُواءه، بنوجُشَم، بنَونَصْر، سَعْد، هَوازِن، مُحارِب، عَدْوان، فَهْم، باهِلَه، غَنیّ، طُفاوه و غیره به مُضَر منتسب است.
• [19] . نامشان به ترتیب عامر، عَمرو و عُمیر است.
• [20] . ر.ك: مروج الذهب،‌ج 1، ص 74 - 75.
• [21] . به قول ابن اسحاق، اما به قول طبری نام وی «عمرو» بود.
• [22] . آنچه در معارف ابن قتیبه ص 30، 50 و تاریخ طبری، ج 2، ص 23 - 24 و الكامل ج 3، ص 18 و سیره النبی ج1، ص 102 آمده است كه مادر نَضْربن كِنانه «بَرّه» دختر «مُرّ أدّ بن طابخه» بود كه پیش از این زن خُزَیْمه پدر كِنانه بوده است. غلطی است كه علمای انساب به آن گرفتار شده اند، و جاحظ در كتاب «الاصنام» بر آن تنبیه كرده و گفته است: كنانه بن خزیمه زن پدرش را گرفت و از وی هیچ فرزندی نداشت و زنی دیگر همنام او یعنی بَرّه دختر مُرّ بن أدّ بن طابخه داشت كه مادر نضربن كنانه بود. (ر.ك معارف ابن قتیبه، ص 30، حاشیه).
• [23] . فرزندان صلت در قبیله خزاعه در آمدند و از آنهاست: كُشَیِّربن عبدالرَّحمن خُزاعی، شاعر طبقه دوم از شعرای اسلامی كه از طایفه بَنی مُلَیْح بن عَمْرو خُزاعی است كه صلت بن نضر نسبت داده می شوند. وفات «كًشیّرعَزّه» در سال 105 روی داد و امام باقر ـ علیه السلام ـ در تشییع وی شركت فرمود (ر.ك: طبقات فحول الشعراء ص 452، سفینإ البحار، ج 2، ص 471، سیره ابن هشام، ج 1، ص 104، وفیات الاعیان، ج 3، ص 265،‌رقم 519، ترجمه تاریخ یعقوبی، ج 1، ص 296.
• [24] . بعضی از كتب كلمه ابن را ندارد (ر.ك به: جمهره انساب العرب ص 10، 243، 247، 468، 480 وغیره، چاپ سوم دارالمعارف مصر و به معارف ابن قتیبه ص 64 س 2و 14 ، ص 79 س 7 و غیره) .م.
• [25] . ویعلب و وهب و كثیر و حراق كه از ایشان نسلی باقی نماند (ترجمه یعقوبی، ص 298) و قیس بن غالب (ابن هشام، ج 1، ص 99، ط مصطفی حلبی 1355.م.)
• [26] . یاسلمی، دختر عمرو بن ربیعه خزاعی (ترجمه تاریخ یعقوبی، ص 298 پاورقی 1) یا عاتكه دختر یَخْلُد بن نَضْر بن كِنانه (الكامل، ج 2، ص 16).
• [27] . سُرَیْر اول كسی است كه ماه های حرام را جابجا كرد (یعقوبی).
• [28] . حكیمُ بن مُرّه سادَ الْوَرَی بِبذلِ الَّنوالِ و كَفِّ الأَذی
• أَباحَ الْعَشیرهَ إِفضاله و جَنَّبَها طارقاتِ الرَّدَی (عمده الطالب، ص 26).
• [29] . قَلامِس: جمع قَلَمَّس بر وزن عَمَلَّس: مردی از كنانه كه نزد جَمْره عَقَبه می ایستاد و می گفت: خدایا من ماه ها را پس و پیش می كنم (رجوع شود به قاموس).
• [30] . چه نام عبد مناف «مغیره» بود.
• [31] . چنانكه عبدالله بن عَبْدالْمُطَّلِب «قمر حَرَم» و عباس بن امیرالمؤمنین «قمر بنی هاشم» گفته می شدند (قمر بنی هاشم).
• [32] . حجون به فتح حاء، كوه یا مكانی است در مكه (معجم البلدان، ج 2، ص 225 چاپ بیروت 1375ه.)م.
• [33] . ر.ك: ترجمه تاریخ یعقوبی، ج 1، ص 517-520.
• [34] . عمده الطالب، ص 25.
• [35] . و نیز «لَعَقه» یعنی خون لیسان، چه بنی سَهْم كه از «حِلْف المُطَیَّبین» خبر یافتند، گاوی كشتند و گفتند: هركس دست خود را در خون آن داخل كند و آن را بلیسد از ماست. بَنی سَهْم و بنی عبدالدّار و بنی جُمَح و بَنی عَدِیّ و بنی مَخْزوم دست های خود را در آن فرو بردند و «لَعَقه»یعنی خون لیسان نامیده شدند. (ترجمه تاریخ یعقوبی، ص 322).
• [36] . ر.ك: ترجمه تاریخ یعقوبی، ص 311-312، سیره النبی،‌ج 1، ص 147، شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 3، ص 457 و نیز در ص 458 از شرح نهج البلاغه در هم چنین در جمهره خطب العرب، ج 1، ص 32،‌خطبه دیگری نیز از هاشم نقل شده است.
• [37] . قرآن مجید، سوره قریش.
• [38] . تاریخ یعقوبی، ج1، ص 243.
• [39] . در این باره به كتب تفاسیر مانند طبری، فخررازی، تبیان شیخ طوسی، مجمع البیان، آلوسی و غیره، تفسیر سوره قریش و نیز به شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید ج 15، ص 202 و 210 چاپ عیسی البابی 1962 م و بحارالانوار ج 15، ص 123 چاپ علوی و آخوندی مراجعه شود.م.
• [40] . تاریخ یعقوبی، ج 1، ص 244، جاپ بیروت 1379 ه. و تفسیر آلوسی ج 30، ص 240، چاپ بیروت نقل از بحر و غیره.م.
• [41] . در نسخه به جای مسنتین (به باء) مسنتون (به واو) و به جای الاصیاف (به صاد مهمله) الاضیاف (به ضاد معجمه) بود، اینجانب با توجه به منابع و معنی، شعر را به ابن نحو تصحیح كردم.م.
• [42] . سیره النبی، ج 1، ص 119.
• [43] . برخی غیداق و حَجْل را دو نفر شمرده و نا حجل را «مُغیره» نوشته و برای عبدالمطل داوزده پسر نوشته اند (نسب قُرَیْش) برخی دیگر مُقَوَّم و عَبْدالكَعْبه را نیز دو نفر دانسته و بدین ترتیب پسران عبدالمطلب را سیزده نفر شمرده اند، بعضی مثل ابن هشام، قشم را هم ذكر نكرده و پسران عبدالمطلب را ده نفر دانسته اند (مصباح الأسرار، ص 179،‌نقل از ذخائر العقبی).
• [44] . عبدالمطلب را ده نام بود كه عرب و پادشاهان ایران و حبشه و روم او را به آن نام ها می شناختند. از جمله: عامر، شَیْبَه الْحَمْد، سَیّدالبَطْحاء، ساقی الحَجیج، ساقی الغَیْث، غَیْث الوَرَی فی العام الجَدْب، أبو السّاده العَشَره. عبدالمطّلب . حافر زَمْزَم (بحار، ج 15، ص 128) و ابراهیم ثانی (تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 11 چاپ بیروت 1379 ه.) و از معارف ابن قتیبه نقل شده كه او را «فیاض» و «مطعم طیر السماء» می گفته اند و مستجاب الدعوه بوده است.
• [45] . یعنی: بنی علی، بنی جعفر و بنی عقیل.
• [46] . نسب بنی حارث و بنی أبی لهب نیز به عبدالمطلب می رسد.
• [47] . ر.ك: ترجمه تاریخ یعقوبی، ج 1، ص 330.
• [48] . ر.ك: بحار، ج 15، ص 132، 140-141.
• [49] . ص 553.
• [50] . در كتاب عیون اخبار الرضا، ص 306. و أمالی صدوق، ص 107و ج 15 بحار چاپ جدید، ص 125-126، اشعاری از عبدالمطلب نقل شده است كه امام علی بن موسی الرضا آنها را برای ریان بن صلت خواند.
• [51] . ر.ك: سیره النبی، ج 1، ص 181-186.
• [52] . و نیز در همان دار نابغه جَعْدی دفن شد (الكامل).
• [53] . كلینی نیز همین قول را اختیار كرده است (ر.ك: اصول كافی، ج 1، ص 439).
• [54] . اسدالغابه، ج 1، ص 13، و بحارالانوار، ج 15، ص 125. به علاوه مسعودی قول یك ماه پس از میلاد و سال دوم میلاد را نیز نقل كرده است (التنبیه والاشراف ص 196).
• [55] . ر.ك: بحار، ج 15، ص 125،‌اسدالغابه، ج 1، ص 14.
• [56] . و به قول كلینی در كافی، ج 1، ص 439: چهار سال.
• [57] . ر.ك. به : مرآت العقول (شرح كافی) ج 1، جزء 3، ص 364، 36 سال 1321، در این خصوص روایات بسیاری هم وارد شده است، ر.ك. به: اصول كافی، چاپ آخوندی، ج 1، ص 444،‌به بعد حدیث 17 و 18، 21، 28، 32، 33و ..... و به بحارالانوار، ج 15، باب 1، ص 3، حدیث 2 به بعد .م.
  
• ابراهيم آيتي - تاريخ پيامبر اسلام، با اندكي تلخيص، ص1 - 53
• اندیشه قم