شکر و شکایت در دعاهای امام سجاد (ع)

امام سجاد(ع) از جمله معصومینی است که راز و نیاز‌های عابدانه ایشان با خداوند در قالب دعا و نیایش مشهور است و نام مبارک ایشان نیز به معنای کسی است که بسیار سجده می‌کند و در برابر درگاه خداوند جهت قدردانی از نعمات به نشانه تواضع پیشانی بر خاک می‌گذارد‌. ایشان در دعا‌های خود به ۲ گروه مناجات شکایت‌کنندگان و مناجات شکرگزاران اشاره می‌کند.

الف) مناجات الشاکین (شکایت‌کنندگان)

یکی از مناجات‌های پانزده‌گانه امام سجاد (ع)(۱) که در کتاب مفاتیح‌الجنان نیز آمده، مناجات الشاکین(شکایت‌کنندگان) است؛ این مناجات، مناجات کسانی است که به درگاه خداوند بزرگ شکایت می‌برند! البته شکایت از وسوسه‌های شیطان، نفس سرکش خودشان و از قساوت قلبی (سختی دل) که به آن دچار می‌شوند. 

 

نفس اماره درون هر انسانی وجود دارد؛ این نفس تحریک کننده به سوی  نافرمانی و معصیت خداست. در این مناجات گفته می‌شود که: «خدایا من به تو شکایت می‌کنم از نفسی که مرا  به بدی فرمان می‌دهد و به سوی گناه می‌کشاند.»(۲)  امام سجاد(ع) ویژگی‌های این نفس را در ادامۀ مناجات بیان به این شکل بیان می‌کنند:

-به نافرمانی پروردگار حریص است.

-موجب خشم و غضب خدا را فراهم می‌کند.

-انسان را به راه‌های نابودی می‌کشاند. 

-انسان را  مبتلا به عیب‌های بسیار و آرزو‌های طولانی می‌کند.

-به لهو و لعب گرایش دارد.

 -توبۀ انسان را به تاخیر می‌اندازد. 

-غرق در بی‌خبری و اشتباه است.

 

شیطان در قرآن کریم به عنوان دشمن انسان معرفی شده است؛ این دشمن، دشمنی خود را با انسان‌ها آشکار کرده و از هر فرصتی برای ضربه زدن به آنها سوء استفاده می‌کند. در بخش از مناجات الشاکین  گفته می‌شود: «خدایا از دشمنی که مرا  گمراه کرده و شیطانی که مرا فریب می‌دهد  به تو شکایت می‌کنم.»(۳)  امام سجاد(ع) ویژگی‌های این شیطان را در ادامه مناجات بیان به این شکل بیان می‌کنند:

-سینۀ انسان را پر از وسوسه می‌کند.

-دوستی دنیا را در نگاه انسان، زینت جلوه می‌دهد. 

-میان انسان و بندگی و نزدیکی خدا فاصله می‌اندازد.

 

شکر امری درونی و قلبی است و باید از اعماق وجود انسان برخیزد اگر قلب بیماری روحی داشته باشد، شوقی برای ارتباط با خدا تشکر از او پیدا نمی‌کند؛ در بخش دیگری از مناجات الشاکین گفته می‌شود: «خدایا به تو شکایت می‌کنم از دل بی‌رحمی‌که با وسوسه دگرگون شده است.»(۴)  امام سجاد(ع) ویژگی‌های این  دل را در ادامه مناجات بیان به این شکل بیان می‌کنند:

-با خوی زشت پوشیده شده است.

-چشم انسان را از تقوای الهی خشک می‌کند.

 

ب) مناجات الشاکرین (شکرگزاران)

مناجات الشاکرین (شکرگزاران) مناجات گروهی است که به ناتوانی خود برای ادای شکر در برابر نعمت‌های الهی اعتراف می‌کنند و به همین دلیل از خداوند معذرت می‌خواهند‌. امام سجاد(ع) در ابتدای این دعا علّت غفلت برخی از بندگان از شکر خداوند را مواردی از قبیل بخشش‌های پی‌در‌پی، فراوانی لطف و کرم، روزی پیوسته و نعمت‌های متوالی خداوند نسبت به  انسان‌ها بیان می‌کند‌. ایشان بعد از شکر پروردگار دست به دعا برمی‌دارد و می‌فرماید: آرزوهای ما را با ناامیدی و یاس روبه‌رو مگردان (۵)  و یا در بخش دیگری می‌فرماید: خدایا نعمت‌های فراوانت را بر ما تمام کن و بلا‌های ناگوار را از ما دور کن و از بهترین بهره‌های هر دو جهان  هم اکنون و در آینده ما را برخوردار ساز (۶)  در واقع امام سجاد(ع) شکر نعمت را با آرزوی بهروزی در هم می‌آمیزد و به بهترین شکل ممکن بین این دو ارتباط ایجاد می‌کند. 

خداوند در این مناجات همراه با صفات رحیم، ارحم الراحمین، کریم، رئوف و عظیم آمده است؛ امام سجاد(ع)  با گفتن این صفات و از طریق بیان حمد خداوند اقدام به سپاس‌گزاری در برابر نعمت‌ها می‌کنند‌. در زندگی خود ما هم  اتفاق می‌افتد که برای خوشامد یکی از دوستان و آشنایان‌مان به تعریف و تمجید ویژگی‌های او بپردازیم واز این روش برای تشکر از او استفاده کنیم.

 در بخش از این دعا امام چهارم شیعیان می‌گویند: چگونه شکرت را به جا آورم در حالی که شکرت خود نیازمند شکر دیگری است (۷) در این  قسمت از مناجات امام سجاد(ع) اشاره به موضوع مهمی‌ می‌کنند که همان توفیق بندگی است؛ این توفیق نصیب هر انسانی نمی‌شود و رسیدن به آن نیز ، نعمت بزرگی است که باید به دلیل وجود آن، دست شکر بالا آورد‌. 

 

امام سجاد(ع)  پناهگاه و نیروی اصلی را خداوند معرفی می‌کند و بر همین اساس به دلیل برخی نقص‌ها در وجود انسان به این پناهگاه شکایت می‌برد و از او می‌خواهد تا دادرسی کند و  این نقص‌ها را برطرف نماید‌. امام سجاد (ع) یگانه راه رهایی از مکاره الدنیا (گرفتاری‌های دنیا) را محافظت خداوند از انسان بیان می‌کنند. ایشان همچنین از درگاه الهی می‌خواهند که انسان را هیچ گاه برای عرض شکایت به جای دیگری جز این درگاه رهسپار نکند.(۸)

---