چه تحولاتی در فاصله مرگ تا قیامت بر انسان می‌گذرد

علامه شهید استاد مرتضی مطهری یکی از موفق‌ترین اندیشمندان اسلامی بود که با روحیات و نیازهای روحی و فکری جوانان آشنا بود و چون زبان نسل جوان را می‌دانست و می‌فهمید، پیام این نسل را می‌شنید و متناسب با نیازهای جوانان به موقع و به جا به وسیله آثار ارزشمندش با آنان ارتباط ایجاد می‌کرد.

استاد مطهری با اشاره به این سخن آموزنده امیرالمؤمنین (ع) که می‌فرماید: «اگر ذهن جوانان ما با مطالب حق پر نشود، با مطالب ناحق پر خواهد شد»، تمام سعی و کوشش خود را کرد تا جوانان را با حقایق اسلام آشنا سازد.

به مناسبت سی و چهارمین سالگرد شهادت این استاد بزرگوار بر آن شدیم، با استفاده از کتاب «چشمه سار مطهر، پرسش‌های شما و پاسخ‌های استاد مطهری» تألیف حجت‌الاسلام حمید احمدی جلفایی نگاهی اجمالی به برخی از مباحث آموزنده استاد شهید بیاندازیم که خواندن این مطالب خالی از لطف نیست:

* در فاصله میان مرگ انسان تا روز قیامت، چه اتفاقاتی و یا تحولاتی بر او می‌گذرد؟! و مراد از برزخی که در این فاصله از آن بحث می‌شود، چیست؟

- مطابق آنچه از نصوص قرآن کریم و اخبار و روایات متواتر و غیرقابل انکاری که از رسول اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) رسیده است استفاده می‌شود، هیچ‌کس بلافاصله پس از مرگ، وارد عالم قیامت کبری نمی‌شود؛ زیرا قیامت کبری، مقارن است با یک سلسله انقلاب‌ها و دگرگونی‌های کلّی در همه موجودات زمینی و آسمانی که ما سراغ داریم؛ یعنی‌کوه‌ها، دریاها، ماه، خورشید، ستارگان، کهکشان‌ها، هنگام قیامت کبری هیچ ‌چیزی در وضع موجود، باقی نمی‌ماند.

به علاوه در قیامت کبری، اولین و آخرین، جمع می‌شوند و ما می‌بینیم که هنوز نظام جهان، برقرار است و شاید میلیون‌ها و بلکه میلیاردها سال دیگر نیز برقرار باشد و میلیاردها میلیارد انسان دیگر، بعد از این، بیایند.

همچنین از نظر قرآن کریم ـ همانطور که از آیات گذشته و یک سلسله آیات دیگر استفاده می‌شود ـ هیچ ‌کس در فاصله مرگ و قیامت کبری، در خاموشی و بی‌حسّی فرو نمی‌رود؛ یعنی چنین نیست که انسان پس از مردن، در حالی شبیه بی‌هوشی فرو رود و هیچ‌چیز را احساس نکند، نه لذّتی داشته باشد نه المی، نه سروری داشته باشد و نه اندوهی؛ بلکه انسان، بلافاصله پس از مرگ، وارد مرحله‌ای دیگر از حیات می‌شود که همه چیز را حس می‌کند، از چیزهایی لذت می‌برد و از چیزهای دیگر رنج؛ البته لذت و رنجش بستگی به افکار و اخلاق و اعمالش در دنیا دارد.

این مرحله ادامه دارد تا آن گاه که قیامت کبری به پا شود، در آن هنگام، در اثر یک سلسله انقلاب‌ها و دگرگونی‌های بی‌نظیر که در آن واحد، جهان را فرا می‌گیرد و از دورترین ستارگان گرفته تا زمین، ما، همه، مشمول آن دگرگونی می‌شوند، این مرحله یا این عالم که برای هر کسی یک فاصله و حدّ وسط میان دنیا و قیامت می‌شود، پایان می‌پذیرد.

پس، از نظر قرآن کریم، عالم پس از مرگ در دو مرحله صورت می‌گیرد و به تعبیر صحیح‌تر؛ انسان پس از مرگ، دو عالم را طی می‌کند: عالمی که مانند عالم دنیا پایان می‌پذیرد و «عالم برزخ» نامیده می‌شود، دیگری، عالم قیامت کبری که به هیچ وجه، پایان نمی‌پذیرد.

* عالم برزخ به چه معناست و آیا در آنجا هم عذاب و عقاب وجود دارد؟

-برزخ یعنی حائل و واسطه، عالم برزخ یعنی عالمی که در بین عالم دنیا و عالم آخرت قرار گرفته؛ ولهذا در عالم برزخ هم، با اینکه هنوز حساب کلّی افراد رسیدگی نشده است و در قیامت باید رسیدگی شود، افراد مختلف‌اند، بعضی متنعّم‌اند و بعضی معذّب، این است که فرموده‌اند: «اِنَّ الْقَبْرَ رَوْضَةٌ مِنْ رِیاضِ الجَنَّةِ اَوْ حُفَرةٌ مِنْ حُفَرِ النّیران»؛ عالم قبر، برای انسان، یا به منزله باغی از باغ‌های بهشت است و یا به منزله گودالی از گودال‌های جهنم است.

اهل سعادت از همان آن توفی و مردن، سعادتشان شروع می‌شود و اهل عذاب از همان آن مردن، عذاب برزخی‌شان آغاز می‌شود، این آیه بر همین مطلب دلالت می‌کند، قرآن نمی‌گوید که: قبل از قیامت، مردم، چه سعید و چه شقی، همین‌ طور منتظر برای محاکمه نهایی نگهداشته می‌شوند و تا آن وقت، همه در یک حالت انتظار به سر می‌برند؛ و لهذا می‌فرماید: اگر ببینی آن زمان را که فرشتگان می‌آیند اخذ می‌کنند، توفّی می‌کنند، تحویل می‌گیرند به تمام و کمال کافران را و فقط بدنشان می‌ماند که بعد می‌پوسد و این‌ها را معذب می‌دارند (عذاب عالم برزخ). این بدن دیگر در کار نیست وی مع‌ذلک عذابش هست، «یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبَارَهُمْ» از پیش رو و پشت سر، این‌ها را می‌زنند و به آن‌ها می‌گویند: عذاب سوزان را بچشید.

*آیا در جهان آخرت نیز انسان، از حیث جسمانی و فیزیکی، تغییر و تحول خواهد یافت؟ یا نه، انسان در آن جا، از نظر فیزیکی در یک حالت خاص، باقی می‌ماند؟

-در این جهان، حرکت و تغییر هست، کودک، جوان می‌شود، کامل می‌شود، به پیری می‌رسد و سپس می‌میرد، در این جهان، نوها کهنه می‌شود و کهنه‌ها از بین می‌رود؛ ولی در جهان آخرت، پیری و کهنگی وجود ندارد، مرگی هم در کار نیست، آن‌جا جهان بقا است و این‌جا جهان فنا، آن‌جا خانه ثبات و قرار است و اینجا خانه زوال و فنا.

*نحوه سنجش اعمال انسا‌ها در روز قیامت و یا کیفیت مؤاخذه و مجازات در آن جا، به چه صورت هست؟

-از قرآن کریم و اخبار و روایات پیشوایان دینی، چنین استنباط می‌شود که نه تنها انسان، باقی است و جاوید می‌ماند، اعمال و آثار انسان نیز به نحوی ضبط و نگهداری می‌شود و از بین نمی‌رود و انسان در نشئه قیامت، تمام اعمال و آثار گذشته خود را «مصوّر» و «مجسّم» می‌بیند و مشاهده می‌کند،. اعمال و آثار خوب، با صورت‌های بسیار زیبا و جالب و لذّت‌بخش، تجسّم می‌یابند و به صورت کانون لذت و بهجت در می‌آیند؛ و اما آثار بد انسان، با صورت‌های بسیار زشت و وحشت‌زا و مهیب و موذی، تجسم می‌یابند و به صورت کانون درد و رنج و عذاب در می‌آیند.

• منبع: فارس