کتاب‌شناسی ائمه‌اطهار(ع)

بخش دوم

دو. منابع از قرن هفتم تا سیزدهم هجری

در گونه‌شناسی منابع اختصاصی تاریخ ائمه(ع) گفته شد که از قرن هفتم به بعد افزون بر دانشمندان امامی‌مذهب، گروهی از عالمان و محدثان غیر شیعی نیز به دلیل ارادت به اهل‌بیت به تألیف درباره زندگانی ائمه اهل بیت روی آوردند. این کتاب‌ها همانند آثار شیعی در مواردی به مناقب ائمه اختصاص یافته و در مواردی دیگر تاریخ زندگی ایشان را گزارش کرده و مورد توجه و استناد شیعیان امامی بوده است.

1. مطالب السَّؤول فی مناقب آل‌الرسول؛ محمد بن طلحه شافعی (652 ـ 582)

ابن‌طلحه از عالمان بزرگ مذهب شافعی است که در دمشق سمت قضاوت و فتوا و خطابه را بر عهده داشت. وی از علاقمندان به اهل بیت پیامبر بود و اشعاری درباره آنان گفته است که در مطالب السّؤول موجود است. آثاری که برای وی شمرده‌اند (مانند جفر علی بن ابی‌طالب) نشان می‌دهد که به علوم غریبه نیز علاقه داشته است.

مطالب السؤول کتابی است که زندگی ائمه را با تأکید بر مناقب آنان تدوین کرده است. کتاب مشتمل بر دوازده باب است که هر باب از آن به تاریخ یکی از ائمه می‌پردازد. البته حجم بیشتر کتاب مربوط به باب اول و زندگی امیرمؤمنان علی(ع) است. ابن‌طلحه منابع خود را که بخشی از آنها صحاح سته است، ذکر می‌کند، هر چند شیوه او حدیثی نیست.مطالب السؤول از جمله آثاری است که در میان شیعیان شهرت دارد و کتب بعدی از او فراوان نقل کرده‌اند.  زبان اثر عربی است و چاپ تحقیقی آن توسط سید عبدالعزیز طباطبایی از سوی مؤسسه بلاغ بیروت در یک جلد منتشر شده است.

2. تذکرة الخواص من الاُمة فی ذکر خصائص الائمه؛ شمس‌الدین یوسف بغدادی مشهور به سبط بن جوزی (654 ـ 581)

سبط بن جوزی نوه دختری ابوالفرج عبدالرحمن بن جوزی (م 597) مؤلف کتاب المنتظم است. وی از علمای حنبلی و سپس حنفی‌مذهب بود که علاقه زیادی به اهل‌بیت داشت، به‌گونه‌ای‌که روز عاشورایی مردم حلب از وی که خطیب و واعظ شهر بود، خواستند از شهادت امام حسین(ع) سخن بگوید. وقتی او بر منبر نشست پیش از آنکه صحبت کند به‌شدت گریست و شعری در مرثیه امام خواند و از منبر پایین آمد.  ذهبی می‌گوید: نوشته‌ای از وی دیدم که دلالت بر تشیع وی می‌کند.

وی ذیل بحث از حدیث غدیر، در تبیین معنای مولی، تاکید می‌کند که این حدیث، نص صریح در اثبات امامت علی(ع) و قبول طاعت اوست.  همچنین دربارة ابوطالب بر خلاف معمول اهل سنت، حد وسطی را برگزیده و از اینکه پیامبر’ دربارة او طلب مغفرت و رحمت کرد، سخن گفته است.

کتاب تذکرة الخواص به آثاری که شیعیان درباره ائمه نوشته‌اند، شباهت زیادی دارد. این اثر شامل دوازده باب است که هفت باب آن به امیرمؤمنان علی(ع) اختصاص دارد: این ابواب به ترتیب عبارتند از: نسب آن حضرت، فضائل، فرزندان، خلافت، ورع و زهد، سخنان، شهادت. ذیل باب هفتم به کارگزاران، موالی، همسران و برادرش جعفر هم پرداخته است. باب هشتم تا دهم درباره امام حسن، امام حسین و محمد بن حنفیه است. باب یازدهم درباره حضرت خدیجه و حضرت فاطمه(ع) و باب دوازدهم درباره نُه امام دیگر است که هر فصلی را به یک امام می‌پردازد.

ابن‌جوزی سلسله کامل اسناد را بیان نکرده ولی غالباً منبع و راوی اصلی خبر را آورده است. بیشتر منابع وی کتب حدیثی اهل‌سنت است، مانند کتب احمد بن حنبل، ترمذی، ابن‌سعد، طبری، ابونعیم اصفهانی و آثار جدش ابوالفرج عبدالرحمن بن جوزی. با این حال جایگاه ویژه‌ای در میان شیعیان یافته و بیشتر آثار مربوط به دوازده امام از کتاب او نقل کرده و به آن استناد کرده‌اند.

تذکرة الخواص به زبان عربی نوشته شده و چاپ‌های متعددی دارد که در یک جلد عرضه شده و از آن جمله، چاپ انتشارات رضی است. اما جدیدترین چاپ این کتاب با تحقیق مجمع جهانی اهل‌بیت(ع) در دو جلد پرحجم منتشر شده است. ترجمه این کتاب با عنوان شرح حال و فضائل خاندان نبوت به قلم محمدرضا عطائی موجود است.

3. النعیم المقیم لعترة النبأ العظیم؛ عمر بن محمد موصلی (660 ـ 576)

شرف‌الدین ابومحمد عمر موصلی از علمای شافعی‌مذهب است. کتاب وی درباره ائمه با عنوان مناقب آل‌محمد المسمی بالنعیم المقیم لعترة النبأ العظیم منتشر شده است. عنوان نخست را مؤلف در مقدمه خود ذکر کرده و گویا عنوان مناقب آل‌محمد را ناشر بر آن افزوده است. این کتاب به زندگی چهارده معصوم(ع) پرداخته و تکیه آن بر احوال شخصی ایشان است. هر چند گاه رویدادهایی از زندگی آن بزرگان نیز آمده است. نویسنده در هر قسمت به سخنانی از هر امام اشاره می‌کند. با آنکه این اثر قدمت نسبی دارد چندان مورد توجه و استناد مورخان بعدی نبوده است. کتاب به زبان عربی است و در یک جلد با تحقیق سید علی عاشور چاپ شده است.

4. مناقب الطاهرین؛ عمادالدین حسن بن علی طبری (قرن هفتم)

نام عمادالدین طبری، مشترک میان دو نفر از عالمان و مؤلفان امامیه است که درباره ائمه آثاری برجای گذاشته‌اند. محمد بن ابی‌القاسم طبری مؤلف کتاب بشارة المصطفی لشیعة المرتضی از علمای قرن ششم به‌شمار می‌رود. دیگری حسن بن علی طبری از علمای قرن هفتم است که کتاب‌های مناقب الطاهرین، کامل بهایی و تحفة الابرار را تدوین نموده است. آثار هر دو نفر با رویکردی کلامی و برای اثبات امامت تدوین شده است.

عمادالدین حسن طبری کتاب مناقب الطاهرین را به‌منظور بیان معجزات چهارده معصوم نوشته و ابوابی را به هر یک از آنان اختصاص داده است. در این ابواب به اختصار از احوال شخصی آنان سخن گفته و مفصلاً به مناقب و کرامات آن بزرگواران پرداخته و همانند دیگر کتب مناقب، از زندگی سیاسی و اجتماعی آنان سخن نمی‌گوید. مناقب الطاهرین به زبان فارسی است و چاپ مشهور آن در دو جلد عرضه شده است.

کتاب تحفة الابرار نیز برای بیان عقاید شیعه و اثبات امامت و ردّ خلفا نوشته شده است، اما باب چهارم آن در سیزده قسمت کوتاه به تاریخ زندگانی پیامبر و ائمه می‌پردازد. درباره هر معصوم از مباحثی چون تاریخ ولادت، مدت عمر، زمان شهادت و فرزندان آنان سخن می‌گوید. این کتاب هم مانند دیگر آثار مؤلف، به زبان فارسی نوشته شده و در یک جلد منتشر شده است. این اثر به عربی نیز برگردان شده است.

5. نُزهَة‌الکرام و بُستان العوام؛ محمد بن حسین رازی (658 ـ ...)

مؤلف این کتاب از علمای شیعه امامیه است و به اثر دیگرش تبصرة العوام فی معرفة مقامات الأنام، که از متون کهن فارسی در معرفی فرقه‌ها و مذاهب اسلامی است، شهرت دارد. از دو مجلد نزهة الکرام، جلد نخست به احتجاجات و مناظرات اهل بیت(ع) پرداخته و جلد دوم درباره فضائل، مناقب و معجزات چهارده معصوم است. این اثر مشتمل بر شصت باب، به فارسی نوشته شده و در دو جلد منتشر شده است.

6. کشف الغُمّة فی معرفة الائمه؛ علی بن عیسی اِربلی (692 ـ ...)

اربلی (منسوب به اِربِل شهری در منطقه موصل عراق) از عالمان و ادیبان سرشناس شیعه در قرن هفتم هجری است که مدتی در امور دیوانی خدمت کرد. وی از دوستان سید بن طاووس محدث مشهور شیعه و همچنین ابن‌علقمی وزیر شیعی دربار عباسیان بود.

کتاب کشف الغمه شرح زندگانی چهارده معصوم است و در این موضوع، یکی از آثار با ارزش و معتبر به‌شمار می‌رود. اربلی با استفاده از آثار پیش از خود مجموعه‌ای نو پدید آورد که به‌دلیل درج روایات کتب مفقوده، ارزش بیشتری یافت. مثلاً از موالید الائمه اثر ابن‌خشاب یا کتاب الآل اثر ابن‌خالویه (متوفای 370) استفاده کرده که این کتاب اکنون در دسترس نیست. البته بخشی از کشف الغمه هم، روایات شیخ مفید در ارشاد و طبرسی در اِعلام الوری و دیگر آثار موجود است. اربلی این کتاب را با رویکردی معتدل و به دور از گزارش‌های غالیانه نگاشت.

او همچنین در کتاب خود به نقد و تحلیل برخی گزارش‌ها پرداخت. از ویژگی‌های دیگر کتاب آن است که مؤلف از منابع اهل سنت نیز استفاده کرد. گویا دوره‌ای که او در آن می‌زیست و نیاز سنیان علاقمند به اهل بیت، چنین اقتضایی داشت. این کتاب به زبان عربی است و مکرر چاپ شده است. در دوران صفویه از این اثر استقبال زیادی شد و بارها به فارسی ترجمه شد. جدیدترین چاپ آن در دو جلد از سوی انتشارات رضی عرضه شده است. از ترجمه‌های متعدد این کتاب که در سده دهم هجری انجام شد، ترجمه و شرح کشف الغمه به قلم علی بن حسین زواره‌ای امروزه در سه جلد موجود است.

7. الدُرّ النَّظیم فی مناقب ائمة اللهامیم؛ جمال‌الدین یوسف شامی (قرن 7)

وی از فقهای شیعه در قرن هفتم و شاگرد محقق حلی (م 676) و سید بن طاووس (م 664) است. کتاب الدر النظیم از زندگی و مناقب چهارده معصوم سخن گفته و مطالب کتب پیش از خود را جمع‌آوری و ارائه کرده است. از پانزده باب این اثر، چهارده باب درباره زندگانی یکایک معصومین و یک باب کلیاتی درباره خمسه طیبه و ویژگی‌های ائمه است. شیوه مؤلف، حدیثی است. این کتاب به زبان عربی و در یک جلد چاپ شده است.

8. راحة الارواح؛ حسن بن حسین واعظ بیهقی مشهور به شیعی سبزواری (زنده در 757 ق)

از زمان ولادت و وفات مؤلف اطلاعی در دست نیست ولی کتابش راحة الارواح را در حدود سال 757 برای خواجه یحیی حاکم سربداری نوشته است. این کتاب به زندگی چهارده معصوم پرداخته و درباره هر امام به ولادت، نام و نسب، خانواده، شهادت و مناقب او اشاره می‌کند. مؤلفان بعدی تاریخ ائمه، چندان رویکردی به این کتاب نداشته‌اند. این اثر به زبان فارسی است و در یک جلد منتشر شده است.

9. مَعارج الوصول الی معرفة فَضل آل الرسول و البَتول؛ محمد بن یوسف زرندی (م 757)

زرندی از عالمان حنفی‌مذهب است که کتاب دیگرش نظم دُرَر السِّمْطَیْن درباره فضایل پنج‌تن شهرت بیشتری دارد. معارج الوصول، رساله‌ای مختصر در زندگی چهارده معصوم است که به موضوعات شخصی مانند ولادت و وفات ائمه، فرزندان و برخی سخنان حکیمانه ایشان می‌پردازد. با آنکه اعتقاد نویسنده بر مکتب خلفاست و از آنان تجلیل می‌کند، این کتاب را همانند شیعیان نوشته و از ائمه تعبیر به امام کرده است. زبان اثر عربی است و در یک جلد منتشر شده است.

10. الفُصول المُهمّه؛ علی بن محمد غَزّی مکی مشهور به ابن‌صباغ مالکی (855 ـ 784)

ابن‌صباغ از عالمان اهل سنت و مالکی‌مذهب است که به اهل بیت علاقه زیادی دارد و این مطلب از کتاب وی آشکار است. این اثر مشتمل بر دوازده فصل است که در هر فصل به زندگی یکی از ائمه پرداخته است. وی با آنکه اعتقاد به امامت ندارد، تعبیرات شیعیان امامی را درباره ائمه به‌کار برده و کتابش را همانند آثار شیعی نوشته است.

مباحث کتاب به روش تاریخی و پیوسته، نه حدیثی، ارائه شده و در مواردی فقط به منبع یا راوی اصلی اشاره شده است. برخی از روایات وی در دیگر منابع، کمتر یافت می‌شود ولی غالب مطالب وی برگرفته از آثار پیشین مانند کشف الغمه اربلی است. فصول المهمه که به زبان عربی نوشته شده، مورد توجه و استناد نویسندگان بعدی به‌ویژه شیعیان قرار گرفته است.

11. انیس المؤمنین؛ محمد بن اسحاق حَمَوی (قرن 10)

وی از عالمان شیعه عصر صفوی و شاگرد محقق کرکی است که انیس المؤمنین را به سال 938 به زبان فارسی نوشت. ویژگی این اثر آن است که تنها به زندگی ائمه نپرداخته و دوران آنان را هم بررسی می‌کند. با این حال در آثار بعدی شهرت چندانی نیافته است. 12. الائمة الاثناعشر یا الشذرات الذهبیة فی تراجم الائمة الاثنی عشر عند الامامیه؛ شمس‌الدین محمد بن علی حنفی مشهور به ابن‌طولون (953 ـ 880)

ابن‌طولون از علمای حنفی‌مذهب دمشق است که گرایشی صوفیانه دارد. ازاین‌رو اعتقاد به خلفا را با محبت و دوستی ائمه اهل بیت(ع) جمع کرده و با آنکه خود می‌گوید اعتقادی به تشیع ندارد، اما شرح حال دوازده امام را به‌صورت مختصر نوشته است. الائمة الاثنی‌عشر کتابی مختصر است که به زوایایی از تاریخ زندگانی ائمه، از جمله روابط آنان با خلفا می‌پردازد. بیشترین بهره‌گیری مؤلف، از منابع کهنِ غیر شیعی بوده است.  مؤلفان بعدی چندان به این کتاب ارجاع نداده‌اند. این کتاب به زبان عربی نوشته شده و در یک جلد با تحقیق صلاح الدین منجد منتشر شده است.

13. التتمة فی تواریخ الائمه؛ سید تاج‌الدین حسینی عاملی (قرن 11)

سید تاج‌الدین حسینی از علمای شیعه امامیه است که در اواخر سده دهم و اوایل سده یازدهم می‌زیست و کتاب خود را در سال 1018 تألیف کرد. علت نام‌گذاری کتاب به تتمه روشن نیست ولی در نسخه‌ای از آن، نام «الیتیمه» آمده است.  این اثر به‌اختصار اطلاعاتی درباره ائمه شامل نام و نسب و خانواده آنان ارائه می‌کند. ایشان از رویدادهای زندگی امامان سخن نمی‌گوید و اشاره‌ای به منابع خود ندارد. این اثر به زبان عربی است و در یک جلد چاپ شده است.

14. اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات؛ شیخ حرّ عاملی (1104 ـ 1033)

محمد بن حسن جُبَعی مشهور به حرّ عاملی از محدثان معروف شیعه امامیه است که آثار حدیثی و رجالی وی مانند وسائل الشیعه و امل الآمل فی علماء جبل عامل شهرت بسیاری دارد. وی در زمان صفویه به ایران هجرت کرد و در مشهد مقدس از دنیا رفت. شیخ حر گرایش اخباری دارد و ازاین‌رو از منابع مختلف، احادیث را جمع‌آوری و ارائه می‌کند.

کتاب اثبات الهداة به‌منظور اثبات نبوت پیامبر و امامت دوازده امام تدوین شده و روایاتی را که دو ویژگی مهم نص و معجزه را بیان می‌کند، نقل کرده است. از آنجا که این دو ویژگی در اثبات نبوت و امامت اهمیت زیادی دارد، مؤلف به این دو مقوله پرداخته و روایات را از کتبی که در این دو موضوع تدوین شده، جمع‌آوری و ارائه کرده است.

برخی از این منابع عبارتند از بصائر الدرجات، کفایة الاثر و الخرائج و الجرائح. بنابراین کتاب مذکور را نمی‌توان تاریخ زندگانی و شرح حال چهارده معصوم و شامل ابعاد سیاسی ـ اجتماعی از زندگی آنان به‌شمار آورد. جایگاهی که شیخ حُر به‌ویژه از نگارش مجموعه روایی وسائل الشیعه کسب کرده است، در توجه و اعتنای نویسندگان بعدی به این کتاب تأثیر داشته است. این کتاب به زبان عربی است و در پنج جلد منتشر شده است.

15. حلیة الأبرار فی احوال محمد و آله الأطهار، سید هاشم بحرانی (... ـ 1107)

بحرانی از علمای امامیه بحرین است که آثار متعددی درباره اهل بیت نوشت. او نزد افرادی چون فخرالدین طُرَیحی شاگردی کرده و افرادی مانند شیخ حرّ عاملی نزد او درس خوانده‌اند. بحرانی اخباری‌مسلک است و روایاتی را که مرحوم مجلسی هم آنها را نیاورده، جمع‌آوری و نقل کرده است. کتاب حلیة الابرار تاریخ زندگانی رسول خدا و ائمه معصومین است. مؤلف با شیوه‌ای حدیثی به بیان بیش از دو هزار روایت درباره احوال و سیره آن بزرگواران پرداخته است. وی از کتاب‌هایی همچون کافی و آثار شیخ صدوق بهره زیادی گرفته است. این کتاب به زبان عربی است و در پنج جلد منتشر شده است.

16. مدینة معاجز الأئمة الاثنی عشر؛ سید هاشم بحرانی (... ـ 1107)

اثر دیگر بحرانی درباره ائمه معصومین، کتاب مدینة معاجز است که روایات مربوط به معجزات و کرامات دوازده امام را جمع‌آوری کرده و به‌صورت نقل احادیث، ارائه کرده است. این کتاب را باید جامع‌ترین اثر درباره مناقب ائمه از نوع کرامات و معجزات آنان دانست. در این کتاب روایات امیرمؤمنان حجم بیشتری را به خود اختصاص داده و درباره ائمه آخر، مطالب آن کمتر شده است.

از آنجا که این کتاب درباره مناقب امامان است منابع وی هم بیشتر کتب مناقبی است مانند مناقب آل‌ابی‌طالب از ابن‌شهر آشوب، الخرائج و الجرائح از قطب راوندی، الاختصاص منسوب به شیخ مفید، عیون المعجزات از حسین بن عبدالوهاب، دلائل الامامه از طبری شیعی و الثاقب فی المناقب از ابن‌حمزه طوسی. این کتاب به زبان عربی است و در هشت جلد منتشر شده است.

17. بهجة النظر فی اثبات الوصایة و الامامة للائمة الاثنی عشر؛ سید هاشم بحرانی (... ـ 1107)

این کتاب همان‌گونه که از عنوانش هویداست، مشتمل بر نصوص دالّ بر امامت ائمه(ع) همچون کتاب‌های کفایة الأثر و مقتضب الأثر است. نویسنده در این کتاب از منابع روایی شیعه مانند کافی بهره گرفته است.

18. عوالم العلوم و المعارف؛ شیخ عبدالله بحرانی اصفهانی (... ـ 1121)

وی غیر از سید هاشم بحرانی ولی معاصر با اوست. ایشان شاگرد علامه مجلسی است و کتاب عوالم را به‌منظور تکمیل اثر استادش، بحارالانوار نوشت و هدف از آن، جمع‌آوری تمامی روایات منسوب به اهل بیت(ع) بوده است. بخشی از این مجموعه به زندگی و مناقب اهل بیت(ع) می‌پردازد و تا کنون مجلداتی از آن، از جمله زندگی امیرمؤمنان تا امام جواد(ع) همراه مستدرکاتی که در انتهای متن کتاب آمده، در چندین مجلد منتشر شده است.

بحرانی منابع خود را در هر روایت ذکر کرده ولی سلسله اسناد را حذف نموده است. عوالم العلوم در دهه‌های اخیر در میان شیعیان جایگاه خاصی یافت. هر چند منابعی که مؤلف از آنها نقل کرده، از نظر اعتبار، در یک پایه قرار ندارند چون هدف وی جمع‌آوری اخبار از کتاب‌های مختلف بوده است. این کتاب به زبان عربی است.

19. بحار الانوار الجامعة لدُرَر اخبار الأئمة الأطهار؛ محمدباقر مجلسی (1111 ـ 1037)

علامه محمدباقر مجلسی عالم بزرگ شیعه و صاحب آثار متعدد در علوم تفسیر، حدیث، فقه، تاریخ و رجال است. پدرش محمدتقی مجلسی نیز از عالمان مشهور شیعه و صاحب آثار است. این دو بزرگوار در میان شیعه نفوذ و اعتبار زیادی داشته و در زمان خود نیز بر دولت صفویه تأثیرگذار بوده‌اند. محمدباقر مجلسی حدود صد اثر از خود برجای گذاشت که برخی از آنها مانند بحار و مرآة العقول بسیار مفصل است.

بحارالانوار به منزله دائرة‌المعارف بزرگی برای احادیث و روایات شیعه است و اختصاص به زندگی ائمه ندارد بلکه کتابی جامع در احادیث اهل‌بیت و معارف شیعه امامیه در موضوعات مختلف است. یاد کردن از این کتاب ذیل عنوان کتب اختصاصی ائمه، بدان جهت است که به تفصیل درباره همه ائمه سخن گفته و چندین مجلد از آن به تاریخ ائمه می‌پردازد.

گفته شده است تدوین بحارالانوار تنها به قلم مجلسی انجام نشده، بلکه مجموعه‌ای از شاگردان و دوستانش زیر نظر وی کتاب را تألیف کرده‌اند. مجلدات اولیه بحار در 25 جلد حجیم و بزرگ بوده که در چاپ مشهور آن به 110 جلد تبدیل شده است. از این مجموعه، هشت جلد به تاریخ زندگانی امیرمؤمنان علی(ع) پرداخته و یازده جلد پس از آن در شرح حال دیگر ائمه است.

تفکیک مجلدات مربوط به ائمه در چاپ رایج (110 جلدی) چنین است: جلدهای 35 تا 42 مخصوص تاریخ امیرالمؤمینن علی(ع)، جلد 43 زندگانی حضرت زهرا(س) و حسنین(ع)، جلد 44 و 45 ادامه تاریخ امام حسن و امام حسین(ع)، جلد 46 تاریخ امام سجاد و باقر(ع)، جلد 47 زندگانی امام صادق(ع)، جلد 48 تاریخ امام کاظم(ع)، جلد 49 تاریخ امام رضا(ع)، جلد 50 تاریخ امام جواد، امام هادی و امام عسکری(ع)، جلد 51 تا 53 زندگانی امام زمان و مباحث مربوط به حضرت مهدی(عج).

این مجلدات از کتب بحار که به تاریخ ائمه اختصاص یافته، همه جوانب زندگی آنان را بحث کرده و به شیوه نقل حدیث، مجموعه کاملی از روایات مربوط به چهارده معصوم را آورده است. البته از جلد 15 تا 22 نیز به تاریخ پیامبر پرداخته و پس از این جلد تا جلد مربوط به زندگی علی(ع) مباحث امامت و ویژگی‌های کلی ائمه را در بر دارد.

مرحوم مجلسی روایات کتب تاریخ و حدیث اعم از شیعه و سنی را جمع‌آوری و نقل کرده و در مواردی که لازم دانسته، توضیحی درباره اخبار آورده است. وی در نقل روایات به مصدری که از آن نقل می‌کند، تصریح کرده و سلسله کامل اسناد را نیز می‌آورد. در مواردی هم از کتبی ناشناخته روایت کرده و از آن به «کتاب عتیق» یا مانند آنکه نشانگر قِدمت کتاب است یاد می‌کند.

کتاب بحار جایگاه ویژه‌ای در میان شیعیان دارد و عالمان پس از مجلسی به‌طور گسترده از آن نقل کرده و در آثار بعدی مکرر از آن استفاده شده است. چنان‌که در تحقیقات و مطالعات علمی به آن استناد می‌شود، به‌ویژه آنکه برخی آثار مورد استناد بحار، امروزه در دست نیست. با این همه باید توجه داشت که بحار مجموعه‌ای از مطالب و روایات منابع پیشین است و اعتماد بر آن به معنای اعتماد بر همه منابع آن نیست.

ازاین‌رو اگر مطلبی بدون سند یا از کتابی ناشناخته نقل کند، نیازمند بررسی خواهد بود. بحار الانوار به زبان عربی نوشته شده ولی بسیاری از مجلدات آن ترجمه شده است. قسمت‌های مربوط به زندگانی ائمه جز امیرمؤمنان (تا زمان تدوین این نوشتار) به فارسی برگردان شده است: مجلدات مربوط به حضرت زهرا، امام حسن و امام حسین، به قلم محمدجواد نجفی و مجلدات مربوط به امام سجاد تا حضرت عسکری(ع) توسط موسی خسروی. ترجمه سه جلد مربوط به حضرت مهدی(عج) هم با عنوان مهدی موعود به قلم مرحوم علی دوانی با تعلیقات و توضیحات انجام شده است.

20. جلاء العیون؛ محمدباقر مجلسی (1111 ـ 1037)

علامه مجلسی این کتاب را بدان جهت نوشت که عموم مردم نمی‌توانستند از بحارالانوار استفاده کنند. ازاین‌رو جلاء العیون را به زبان فارسی تألیف کرد. کتاب در چهارده باب درباره چهارده معصوم تنظیم شده است. با آنکه نویسنده زوایای مختلف زندگانی معصومان را آورده است لیکن رویکرد این اثر بیشتر به جنبه ذکر مصائب آنان و بیان ستم‌هایی است که بر اهل‌بیت پیامبر رفته است. مرحوم مجلسی در این اثر، مطالب را به صورت پیوسته و تاریخی آورده و به ندرت از منابع و اسناد خود یاد می‌کند.

21. ریاض الابرار فی مناقب الائمة الاطهار؛ سید نعمت الله جزائری (1112 ـ 1050)

جزائری از شاگردان علامه مجلسی و فیض کاشانی است که کتاب انوار النعمانیه او درباره انسان و احوال او از ولادت تا مرگ، مشهور است. ریاض الابرار به زندگانی و مناقب ائمه اطهار می‌پردازد ولی بخش مربوط به زندگی امیرمؤمنان(ع) را ندارد و از حضرت زهرا(س) شروع شده است. این کتاب به زبان عربی است و در سه جلد منتشر شده است.

22. الِاتحاف بحُبّ الاَشراف؛ جمال‌الدین عبدالله شَبراوی (1172 ـ 1092)

شبراوی از عالمان شافعی است که سمت استادی و ریاست الازهر را داشته است. وی علاقه زیادی به ائمه و اهل‌بیت پیامبر دارد و در مقدمه کتاب خود می‌نویسد: از کودکی به خاندان پیامبر علاقمند بودم و دوست داشتم اخبار آنان را بشنوم.

کتاب الاتحاف در موضوع تاریخ فرزندان و ذریه پیامبر به‌ویژه امام حسن و امام حسین(ع) نوشته شده و به مناسبت از نسل آنان هم سخن گفته است. از آنجا که نویسنده شیعه امامی نیست، ترتیب دوازده امام را رعایت نکرده و در کنار آنان به شرح حال زید و حسن دو نواده امام مجتبی(ع) ـ که از ائمه زیدی هستند ـ پرداخته و از آنان به‌عنوان امام یاد می‌کند. مایه شگفتی است که مؤلف بخشی از کتاب را به بررسی جواز لعن یزید اختصاص داده و او را مستحق بخشش دانسته است! این کتاب به زبان عربی است و در یک جلد با تحقیق سامی الغریری چاپ شده است.

23. نور الابصار فی مناقب آل بیت النبی المختار؛ مؤمن بن حسن شَبلَنجی (1290 ـ 1250)

شبلنجی از علمای شافعی در قرن سیزدهم هجری است. وی اهل مصر بوده و به دلیل علاقه غالب مصریان به اهل بیت و ذریه رسول خدا’، به ثبت زندگی ائمه روی آورده است. نور الابصار کتابی است که هم به زندگی رسول خدا و دوازده امام پرداخته و هم از خلفای نخستین و برخی ذریه پیامبر که در مصر بارگاه دارند ـ مانند حضرت زینب و سیده نفیسه ـ سخن گفته است. این کتاب به زبان عربی است و در یک جلد منتشر شده است.

24. الدمعة الساکبه فی احوال النبی و العترة الطاهره، نوشته محمد باقر بهبهانی (م 1285)

این کتاب به جمع‌آوری مطالب کتب پیش از خود، البته با ذکر منابع پرداخته و در هشت جلد مشتمل بر شرح حال سیزده تن از معصومان است. بخش مربوط به شرح حال حضرت مهدی(عج) در نسخه‌های منتشر شده مفقود است.

25. ناسخ التواریخ؛ محمدتقی لسان‌الملک کاشانی مشهور به سپهر (1297 ـ 1216)

سپهر، مورخ، ادیب و شاعر امامی‌مذهب دوره قاجار است که مجموعه آثار او درباره زندگی معصومان شهرت دارد. وی اثر دیگری به نام اسرار الانوار فی مناقب الائمة الاطهار دارد. سپهر با تصمیم نوشتن تاریخ عمومی جهان، ناسخ التواریخ را از آغاز خلقت تا دوران رسول خدا و خلفای سه‌گانه نوشت و سپس به تفکیک مجلداتی از کتاب را به زندگی یکی از ائمه اختصاص داد و شرح حال حضرت فاطمه(س) را نیز پس از امام علی(ع) آورد. هر چند عناوین مجلدات به نام ائمه است ولی مؤلف به مناسبت تاریخ ائمه از حوادث دوران آنان نیز بحث می‌کند. این کتاب به زبان فارسی نگاشته شده و در میان پارسی‌زبانان شهرت یافته است. در این حال، به دلیل نقل از منابع متأخر باید گزارش‌های آن را با منابع اولیه سنجید.

سه. آثار و تحقیقات جدید

در عصر حاضر و به‌ویژه دهه‌های اخیر، آثار متعددی درباره زندگانی ائمه نوشته شده که برخی جمع‌آوری مطالب پیشین و برخی مشتمل بر تحلیل و بررسی است. البته این‌گونه کتب به‌اندازه‌ای زیاد است که نام بردن از همه آنها مشکل خواهد بود. تصور بر این است که آنچه در پی می‌آید کتاب‌هایی مهم‌تر از دیگر آثار است، هر چند ممکن است از برخی آثار مهم نیز غفلت شده باشد.

1. منتهی الآمال فی تواریخ النبی و الآل؛ شیخ عباس قمی (1359 ـ 1294 ق)

محدث قمی از عالمان و نویسندگان پرکار عصر حاضر است که در تاریخ، رجال و حدیث تبحر داشت و حدود یکصد اثر برجای گذاشت. وی که به زهد و تقوا شهرت داشت، مورد ستایش بسیاری از عالمان معاصر خود همانند آقابزرگ تهرانی و علامه امینی قرار گرفته است.منتهی الآمال کتابی مشهور و مفصل درباره زندگی چهارده معصوم است که بخشی از اهمیت آن مرهون مقام علمی و عملی نویسنده آن است.

در این اثر، مطالب متنوعی از احوال فردی و اجتماعی و سیاسی ائمه به اضافه مناقب و فضائل آنان درج شده است که نسبت به برخی آثار مشابه، جامع‌تر به‌نظر می‌رسد و مبتنی بر منابع گسترده‌ای از شیعه و سنی است. منتهی الآمال در چهارده باب تنظیم شده و در هر باب آن شرح حال یک معصوم آمده است. هر باب به فصول متعدد تقسیم شده و از مباحث مختلف در زندگی آن بزرگواران سخن به میان آمده است.

نویسنده در بیشتر گزارش‌ها، به منبع یا راوی آن اشاره دارد و در مواردی هم خود اظهار نظر کرده است. کتاب به زبان فارسی نوشته شده، ولی از آنجا که زمان تألیف آن به حدود یک قرن پیش بر می‌گردد، قلم آن امروزی نیست، چنان‌که مؤلف، بیشتر متون عربی را بدون ترجمه نقل کرده است. با این حال کتاب منتهی الآمال از آثار ارزشمند و قابل اعتماد در تاریخ ائمه است، ازاین‌رو به زبان عربی هم برگردان شده است. منتهی الآمال بارها چاپ شده ولی در سال‌های اخیر ناصر باقری بیدهندی این کتاب را با شکلی مناسب در سه جلد عرضه کرده و منابع مؤلف را در پاورقی به طور کامل ذکر کرده است.

محدث قمی به‌منظور تکمیل این اثر، کتاب دیگری به نام تتمة المنتهی را به زبان فارسی نوشت که به حوادث دوران خلفا می‌پردازد و گاه به مناسبت از ائمه هم یاد می‌کند. مرحوم شیخ عباس قمی اثر دیگری با عنوان اَنوار البَهیه فی تواریخ الحُجَج الإلهیة دارد که به زبان عربی بوده و به‌اندازه منتهی الآمال مشهور نیست و کتابی مختصرتر درباره تاریخ زندگی ائمه است.

2. اعیان الشیعه؛ سید محسن امین (1372 ق / 1331 ش ـ 1284 ق / 1246 ش)

علامه امین جبل عاملی از عالمان بزرگ و تأثیرگذار شیعه در عصر حاضر است که جایگاه ویژه‌ای در میان علمای امامیه دارد و با آثار ارزشمند خود در علوم مختلف، نقش به‌سزایی در معرفی اهل‌بیت و شیعه ایفا کرد.

کتاب اعیان الشیعه مختص به تاریخ ائمه نیست ولی شامل شرح حال و تاریخ زندگی تمامی دوازده امام است. موضوع کتاب اعیان الشیعه، معرفی شخصیت‌های شیعه در زمینه‌های مختلف علمی، سیاسی، نظامی و ... است، اما مؤلف ابتدا به شرح حال چهارده معصوم پرداخته و به تفصیل درباره آنان سخن گفته است. مطالب این کتاب از منابع متعددی نقل شده و مؤلف هنگام نقل روایات به منابع خود اشاره می‌کند. اعیان الشیعه به زبان عربی نوشته شده و به قطع رحلی در ده جلد منتشر شده و مستدرکاتی هم دارد. تاریخ معصومین در جلد نخست و قسمتی از جلد دوم آمده و از این قسمت، تاریخ ائمه(ع) جداگانه با عنوان فی رحاب ائمة اهل البیت(ع) منتشر شده است. این بخش با عنوان سیره معصومان توسط علی حجتی کرمانی به فارسی برگردان و در پنج مجلد منتشر شده است.

3. قادَتُنا کیفَ نَعرفُهم؛ مرحوم آیت الله سید محمدهادی میلانی (1395 ـ 1313 ق / 1354 ش)

آیت‌الله میلانی از عالمان بزرگ شیعه و یکی از مراجع تقلید در دوران اخیر بوده است. این مجموعه هشت جلدی به زبان عربی است که مطالب قبلی را جمع‌آوری و نقل کرده و منابع خود را هم ذکر می‌کند. حدود پنج جلد از این کتاب به زندگانی امیرمؤمنان(ع) پرداخته و پس از آن زندگی باقی ائمه است.

4. سیری در سیره ائمه؛ علامه شهید مرتضی مطهری (م 1358ش)

استاد شهید مطهری از نوادر و نوابغ علمی روزگار ماست که همه آثار او ارزشمند و عالمانه است. این کتاب که یکی از کتب تحلیلی در تاریخ ائمه به‌شمار می‌رود، در اصل مجموعه‌ای از سخنرانی‌های استاد شهید است و مبتنی بر مباحث علمی است. این اثر شرح کامل زندگانی ائمه را در بر ندارد و به همه جنبه‌های زندگی آنان نمی‌پردازد، بلکه مباحثی مربوط به هشت تن از ائمه را طرح و بررسی کرده است. سخنان استاد که در این مجموعه آمده، بیشتر ناظر به رویدادهای سیاسی و تحلیل روابط ائمه با خلفاست، به‌گونه‌ای‌که می‌توان آن را پیشگام در تاریخ تحلیلی ائمه(ع) به‌شمار آورد.

5. سیرة الائمة الاثنی عشر؛ هاشم معروف حسنی (م 1363ش)

معروف الحسنی یکی از نویسندگان لبنانی معاصر است که آثار ارزشمندی در تاریخ و حدیث دارد. این نویسنده همانند روش معمول در همه آثار خود، به تبیین جنبه‌های ناگفته از زندگانی ائمه پرداخته و با کژی‌ها، جعل و تحریف و نگاه‌های غالیانه در زندگی ائمه مقابله کرده است. اصل این کتاب در دو مجلد به زبان عربی است که به وسیله محمد رخشنده با عنوان زندگی دوازده امام به فارسی برگردانده شده است.

6. زندگانی چهارده معصوم؛ حسین عمادزاده اصفهانی (م 1369ش)

این کتاب اثری به زبان فارسی است که به تفصیل، زندگانی چهارده معصوم را شرح می‌دهد.

7. رسالة فی تواریخ النبی و الآل؛ مرحوم علامه محمدتقی شوشتری (م 1374ش)

این کتاب فقط به احوال شخصی چهارده معصوم شامل ولادت، وفات، مادر، همسران و فرزندان می‌پردازد. و از نظر حجم، مختصر و در نوع خود بی‌نظیر است که به طور جامع به همه احوال شخصی معصومین پرداخته است. در این کتاب با تتبع کامل، به همه اقوال درباره تاریخ ولادت و شهادت و دیگر ابعاد از زندگی شخصی معصومان(ع) اشاره شده و منابع هر نظریه به‌دقت ذکر شده است. این اثر به زبان عربی است و به دو شکل، یکی در انتهای جلد دوازدهم مجموعه قاموس الرجال (اثر رجالی همین نویسنده) و دیگر به طور کتابی مستقل، از سوی دفتر انتشارات وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم منتشر شده و در دسترس است.

8. مسند ائمه(ع)؛ عزیز الله عطاردی

استاد عزیزالله عطاردی در تلاشی درازمدت، مجموعه‌ای از روایات ائمه را جمع‌آوری و با عنوان مسند الامام ... درباره یکایک ائمه منتشر کرده که برخی از آنها چندین جلد شده است. اگرچه این مجموعه به نام مسند است و به روایات منقول از هر امام در موضوعات مختلف می‌پردازد، ولی تفصیل زندگی آن بزرگواران را هم در قالب روایات تاریخی عرضه می‌کند. این مجموعه عظیم به عربی است.

9. موسوعة سیرة اهل‌البیت(ع)؛ باقر شریف القرشی (م 1391ش)

نویسنده معاصر عرب، باقر شریف القَرشی زندگانی هر یک از ائمه را در یک یا چند جلد نوشته و به ابعاد مختلف زندگانی آنان پرداخته است. این مجموعه که قبلاً به طور مستقل برای هر یک از ائمه منتشر شده بود، در ویرایش و چاپ جدید آن به صورت یکجا از سوی مؤسسه کتاب سال ولایت، با عنوان موسوعه سیره اهل‌البیت در چهل جلد منتشر شده و به زندگانی همه ائمه پرداخته است.

البته تعداد مجلدات یک امام به فراخور کمیت مباحث، متعدد است و چند جلد هم به فرزندان ائمه مانند حضرت زینب و زید بن علی می‌پردازد. این مجموعه به زبان عربی است ولی برخی مجلدات آن به این ترتیب به فارسی برگردان شده است: زندگانی حسن بن علی(ع) ترجمه فخرالدین حجازی، زندگانی حضرت امام حسین(ع) ترجمه سید حسین محفوظی، تحلیل از زندگانی امام سجاد(ع): ترجمه محمدرضا عطایی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام رضا(ع) ترجمه سید محمد صالحی.

10. موسوعة التاریخ الاسلامی؛ محمدهادی یوسفی غروی

استاد یوسفی غروی از دیگر مورخان و محققان معاصر است که مجموعه‌ای را در تاریخ اسلام تدوین کرده و ضمن بررسی و تحلیل رویدادهای سیاسی تاریخ اسلام، به زندگی ائمه معصومین پرداخته است. کتاب موسوعة التاریخ الاسلامی شامل حوادث تاریخ اسلام از دوران پیامبر تا انتهای عصر غیبت صغری در هشت مجلد منتشر شده است. این مجموعه به زبان عربی نوشته شده و بخش زندگانی رسول اکرم’ با عنوان تاریخ تحقیقی اسلام توسط حسین‌علی عربی به فارسی ترجمه شده است.

11. سیره پیشوایان؛ مهدی پیشوایی

استاد پیشوایی یکی از محققان و نویسندگان معاصر در مباحث تاریخ اسلام و ائمه معصومین است که این کتاب را درباره شرح حال ائمه با تأکید بر زندگی سیاسی آنان نوشته است. این اثر با عنوان سیمای پیشوایان نیز تلخیص و ارائه شده است. کتاب سیره پیشوایان از زبان فارسی به زبان عربی نیز برگردانده شده است.

12. حیات فکری و سیاسی امامان شیعه؛ رسول جعفریان

استاد رسول جعفریان از محققان و نویسندگان پرکار معاصر است که در زمینه‌های مختلف تاریخ اسلام و ایران و سیره ائمه تألیف کرده است. یکی از آثار وی در باره ائمه، کتاب حیات فکری و سیاسی امامان شیعه است که به بررسی و تحلیل زندگی ائمه می‌پردازد. در این کتاب نسبتاً پر حجم، تحلیل‌هایی از زندگی ائمه به‌ویژه در دو جنبه فکری و سیاسی ارائه شده که دیگران کمتر بدان پرداخته‌اند. این کتاب، به عربی نیز ترجمه شده است.

13. تاریخ امامت؛ اصغر منتظر القائم

مرکز برنامه‌ریزی و تدوین متون درسی نهاد نمایندگی رهبری در دانشگاه‌ها آثاری را درباره زندگی دوازده امام تألیف کرده که این کتاب از جمله آنهاست. مؤلف این اثر تلاش کرده است علاوه بر شرح زندگی امامان، به اوضاع دوران ایشان ـ از جمله اوضاع سیاسی و فرهنگی ـ هم بپردازد.

این مرکز دو اثر دیگر هم با همین رویکرد منتشر کرده است: تاریخ امامان شیعه نوشته حمید احمدی و تاریخ اسلام شامل دو جلد، جلد اول با عنوان از بعثت نبوی تا حکومت علوی و جلد دوم با عنوان از صلح مجتبوی تا غیبت مهدوی نوشته محمد ابراهیمی ورکیانی.

14. تاریخ تشیع؛ زیر نظر دکتر احمدرضا خضری

این کتاب تألیف پژوهشگران گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه است که جلد نخست آن به زندگی امامان شیعه می‌پردازد. عنوان این جلد «دوره حضور امامان معصوم(ع)» است و هدف مؤلفان، بیان تاریخ تشیع در عصر هر یک از ائمه بوده است؛ اما عملاً این جلد به تاریخ زندگی امامان تبدیل شده است.

15. تصویر امامان شیعه در دائرة المعارف اسلام؛ مجموعه مؤلفان

این کتاب ترجمه و نقد مقالات مربوط به ائمه معصومین در دائرة‌المعارف اسلام (چاپ هلند) است که توسط مجموعه‌ای از پژوهشگران زیر نظر دکتر محمود تقی‌زاده داوری انجام و در مؤسسه شیعه‌شناسی قم منتشر شده است. این مقالات دیدگاه جمعی از مستشرقان نسبت به زندگی ائمه را نشان داده و نقد این دیدگاه‌ها را هم به‌همراه دارد.

16. اعلام الهدایه

این مجموعه چهارده جلدی توسط مجمع جهانی اهل بیت(ع) تدوین شده و در هر مجلد به شرح زندگی یکی از چهارده معصوم می‌پردازد. ترجمه این مجموعه با عنوان پیشوایان هدایت نیز در چهارده جلد از سوی همان مجمع منتشر شده است.

17. دور ائمة اهل البیت(ع) فی الحیاة الاسلامیه؛ عادل اُدیب

این کتاب، که رویکردی تحلیلی دارد، نوشته یکی از نویسندگان عرب معاصر است و به فارسی دو بار ترجمه شده است: زندگانی تحلیلی پیشوایان ما: ائمه دوازده‌گانه، از اسدالله مبشری و نقش امامان معصوم در حیات اسلام، از مینا جیگاره.

18. نقش ائمه(ع) در احیاء دین؛ علامه سید مرتضی عسکری

این کتاب که چندین جلد است، به تاریخ و شرح حال ائمه نپرداخته است ولی از آنجا که نقش آنان را در تبیین معارف و مبانی اسلامی و مقابله با انحرافات دینی بررسی می‌کند، مباحثی از سیره آن بزرگواران را بیان کرده است.

19. موسوعة المصطفی و العتره؛ حسین الشاکری

این کتاب در هفده جلد به زبان عربی است.

20. معصومین چهارده‌گانه؛ جواد فاضل

این کتاب در نُه جلد به زبان فارسی تدوین شده است.

21.ائمتنا؛ علی محمد علی دُخیل

این کتاب، دو جلد و به زبان عربی است.

22. ستارگان درخشان؛ محمد جواد نجفی

این کتاب، در هفده مجلد به قطع جیبی و به زبان فارسی است.

23. چهارده اختر تابناک؛ احمد احمدی بیرجندی

این کتاب در یک جلد به زبان فارسی منتشر شده است.

24. فی رحاب رسول الله و اهل بیته از سید هاشم موسوی

این مجموعه که به زبان عربی است در چندین جلد منتشر شده و هر جلد به زندگی چند تن از معصومان اختصاص دارد. در پایان مناسب است به دسته دیگری از آثار مربوط به تاریخ ائمه اشاره شود که مانند کتب پیشین نیست بلکه شرح حال پنج تن آل‌عبا (خمسه طیبه) است و افزون بر رسول اکرم’ و حضرت زهرا(س)، زندگانی و شرح حال سه تن از امامان (امام علی، امام حسن و امام حسین(ع)) را در بر دارد. بسیاری از این آثار به خامه مورخان و محدثان غیر شیعه نگاشته شده است.

برخی از این کتاب‌ها عبارتند از: الذریة الطاهرة اثر محمد بن احمد دولابی (م310 ق)، ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی از احمد بن عبدالله مشهور به محبّ‌الدین طبری (م 694 ق)، نظم درر السمطین فی فضائل المصطفی و المرتضی و البتول و السبطین نوشته محمد بن یوسف زرندی از علمای حنفی (م 750 ق)، تسلیة المُجالس و زینة المَجالس اثر محمد بن ابی‌طالب حائری از علمای شیعی قرن دهم، الانوار الباهرة بفضائل اهل‌بیت النبوی و الذریة الطاهرة نوشته عبدالله بن عبدالقادر تلیدی مغربی (قرن 14)، فضائل الخمسة من الصحاح الستّة اثر عالم امامی معاصر سید مرتضی فیروزآبادی (م 1410 ق) که مناقب اهل بیت پیامبر را از کتب معتبر اهل‌سنت جمع‌آوری کرده است. این آثار به زبان عربی است و فقط کتاب اخیر با عنوان فضائل پنج تن(ع) در صحاح شش‌گانه اهل‌سنت توسط محمدباقر ساعدی ترجمه شده است.

----------------------------------------------------