«قربان» عید کشتن نفس اماره است

از جمله مناسک مهم حج تمتع که پنجمین عمل آن محسوب می‌شود قربانی کردن است که براساس آیات قرآنی نشان تقوا، فداکاری و رسیدگی به فقرا به شمار می‌رود. مسلمانان تمام دنیا عید قربان را یکی از مهمترین اعیاد خود می‌دانند و آن را از یک تا چند روز جشن می‌گیرند، اعمال خاصی را علاوه بر کسانی که در سفر حج هستند عامه مردم نیز به جا می‌آورند، حتی قربانی می‌کنند و به مستمندان کمک می‌کنند یا برای اقوام و فامیل خود نذری می‌دهند.

درباره فلسفه عید قربان و داستان قربانی کردن حضرت اسماعیل به دست پدر خود حضرت ابراهیم(ع) مباحث و دیدگاه‌های زیادی مطرح شده که یکی از این دیدگاه‌ها از بُعد عرفانی به این امر نگاه کرده است. «تهانوی» عارف در کتاب «کشاف» می‌گوید: عید از تجلی جمال به هر روش که باشد بر قلب سالک عاید می‌شود. عید قربان کشتن نفس اماره و تجلی جلالی جمال الهی است.

دهم ذی‌الحجه مصادف با عید قربان است این عید پیام آور فداکاری و ایثار حضرت ابراهیم (ع) در برابر خداوند با گذشتن از فرزند محبوبش است برای بررسی فلسفه قربانی کردن و چرایی اهمیت عید قربان با حجت‌الاسلام بهرام دلیر، مدیر گروه عرفان پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به گفت‌وگو نشستیم که در ادامه می‌خوانیم:

قربانی‌کردنِ گوسفند نماد دوری از هوی و هوس است

*نخستین نکته با اهمیت درباره قربانی کردن و فلسفه آن در اسلام چیست؟

-بحث‌های مربوط به عید قربان و قربانی کردن یک بخش مناسک فقهی عید قربان است که درباره قربانی و بحث‌های اخلاقی آن صحبت می‌کند اما یک نکته درباره اهمیت فلسفی قربانی دوری کردن از هوی و هوس است. بحث‌های هوس‌رانانه، ثروت دوستی و مال پرستی و دور شدن از همه اینها یک معنویت و عرفان خاصی می‌خواهد که اینجا در بحث قربانی کردن حضرت ابراهیم ذبح گوسفند تنها یک نماد است و البته که شوخی نیست بلکه خداوند می‌خواهد امامت را به حضرت ابراهیم (ع) بدهد بنابراین بایستی امتحان‌های مختلفی هم از او بگیرد که بالاترین آنها امتحان او با حضرت اسماعیلی است که پس از عمری خداوند به پدرش عطا کرده است چرا که حضرت ابراهیم همسر اولش نازا بود و همسر دومش هم پس از سال‌ها صاحب فرزند شد که آن همان حضرت اسماعیل است و از این طریق نیز خداوند او را امتحان می‌کند و به او می‌گوید که فرزندت را قربانی کن این امتحان خیلی سخت است.

عید قربان دارای فلسفه عبادی، عرفانی، سیاسی و اقتصادی است 

براین اساس راز و رمزهای قربانی کردن در مناسک حج بسیار با اهمیت است این پیام‌های بسیاری هم برای زائران و هم مردم مسلمان دیگر در سراسر دنیا دارد، قربانی کردن دارای فلسفه عبادی، عرفانی، سیاسی و اقتصادی است و یکی از مهمترین حکمت آن نیز تقوی است. خداوند در سوره حج می‌فرمایند که «لَن یَنَالَ اللَّهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَاؤُهَا وَلَکِن یَنَالُهُ التَّقْوَى مِنکُمْ کَذَلِکَ سَخَّرَهَا لَکُمْ لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاکُمْ وَبَشِّرِ الْمُحْسِنِینَ»: هرگز (نه) گوشت‌هاى آنها و نه خونهایشان به خدا نخواهد رسید ولى (این) تقواى شماست که به او مى‏رسد این گونه (خداوند) آنها را براى شما رام کرد تا خدا را به پاس آنکه شما را هدایت نموده به بزرگى یاد کنید و نیکوکاران را مژده داد. درنهایت تقوا به طرف خداوند می‌رسد و این تقوا روح انسان متقی را به کمال می‌رساند.

قربانی کردن یکی از بالاترین مراتب تقوی است

*خب این قربانی کردن در چه مراتبی از تقوا رخ می‌دهد؟

-در واقع تقوا نیز مراتب دارد قربانی کردن هم یکی از بالاترین مراتب تقوی است دیگر مراحل تقوا دور شدن از گناه، دوری از اعمال ناپسند از انواع و اقسام مختلف و بالاترین نیز محبت و عشق به خدا است.

محبت پدری با ارزش‌ترین آزمون حضرت ابراهیم(ع) در قربانگاه بود

*نظیر این قربانی دادن حضرت ابراهیم را در موارد دیگری از داستان‌های ائمه(ع) نیز سراغ داریم؟

-نظیر این امر در جریان خوابیدن امیرالمومنین(ع) در بستر پیامبر(ص) در مکه دیده می‌شود، پس از آن ایشان به ولایت رسید، اینطور نیست که این اتفاقات بی خود و بی‌جهت رخ دهد با وجود اینکه خود حضرت ابراهیم (ع) فرزندش را به قربانگاه فرستاد، علی ابن ابی طالب (ع) نیز خود در جای پیامبر (ص) خوابید و تنها یک سؤال پرسید که اگر من جای شما بخوابم شما به سلامت خواهید بود؟ پیامبر (ص) گفتند بله و بنابراین امیر(ع) درنگ نکرد و بدون نگرانی در بستر او خوابید و در نهایت این همه آزمون در غدیر خم و پیامبر (ص) نیز فرمود که «من کنت مولا و هذه علی مولا» بنابرین امامت و ولایت یک منصب و راهی است که صاحبان این امامت و ولایت می‌کنند که البته خیلی هم سخت است که دیگران از عهده آن بر بیایند ابراهیم خلیل همین که امر الهی را دید چشم‌های اسماعیل را بست حضرت اسماعیل (ع) می‌گوید که اگر امر، امر خداست درنگ نکن چشمانم را ببند که محبت پدری مانع از امر الهی نشود.

همین رابطه بین حسین بن علی (ع) و حضرت علی اکبر (ع) دیده می‌شود بنابراین همه این دستگاه انبیا، امامت و ولایت و نبوت به دست خود پروردگار عالم کارگردانی می‌شود و انسجام و یکپارچگی که بین انبیا (ع) تا حضرت حجت (ع) وجود دارد به این معنا که هیچ گسستگی بین افکار ابراهیم خلیل (ع) تا حضرت خاتم (ع) دیده نمی‌شود، تنها بین حضرت ابراهیم خلیل (ع) نیست هرچه جلوتر می‌رویم این روند اوج می‌گیرد.

در نهایت در این بحث بگویم که هدف مهم خدا از واجب دانستن قربانی دادن همین طی کردن مراتب و مراحل تقوا در مسیر یک انسان کامل است این انسان است که می‌تواند هر روز به خداوند نزدیک شود و همه این آزمون‌ها برای ما کلاس درس ایثار، گذشت، آمادگی شهادت و کمک به نیازمندان و مستمندان است.

گوسفند نماد گذشتن از نفس است

*گوسفند اینجا بیانگر چه نمادی است؟

-گوسفند نماد یک انسانی است که از نفس خویش می‌گذرد، حافظ شیراز می‌گوید:

میان عاشق و معشوق هیچ حایل نیست/ تو خود حجاب خودی حافظ از میان برخیز

هرچه انسان می‌کشد از نفس خویش است حاجیان با لباس احرام از همه این بندها رهایی می‌یابند در واقع به یک مقصد بی انتها که پروردگار عالم باشد نزدیک می‌شوند.

بنابراین در یک حدیث از امام رضا (ع) نقل شده که اگر خداوند چیزی گرانقدرتر از قوچ در بین مخلوقات خود سراغ داشت بی‌درنگ آن را فدای اسماعیل می‌کرد. در نهایت این نماد جدایی از هوی و هوس است اصولاً کل مناسک حج همینطور است همین پوشیدن لباس احرام و درآوردن لباس دنیایی نمادی از نزدیکی به معنویات و پیراستگی از آداب و خیلی مسائل است، بنابراین همانطور که امامان هم گفته‌اند در بحث عرفات باید بدانیم که این عرفات یک فرودگاه است حاجی آنجا می‌خواهد پرواز کند تا به مشعر، منی و خانه خدا فرود بیاید، بنابراین تا آماده نباشد فرود نمی‌آید. اعمال حج هم ظاهر دارد هم باطن، باطن قربانی از خود گذشتگی است حضرت ابراهیم (ع) تمرکز می‌کند و هاجر را رها می‌کند از خود گذشتگی می‌کند و در منی امر الهی را انجام می‌دهد و اسماعیل را قربانی می‌کند و بحث‌های دیگری که از آن اطلاع داریم.

قربانگاه و امتحان حضرت ابراهیم (ع) یک آزمون تربیتی است

*خداوند چرا فرزند را برای آزمودن حضرت ابراهیم انتخاب می‌کند؟

- قربانی یک سمبلی از قربانی هوای نفس و ذبح نفس اماره است. دستور خدا به حضرت ابراهیم (ع) برای ذبح فرزندش از احکام مصلحت در نفس امر است به این معنا که خدا در این امر نمی‌خواهد که دشمن یا اهریمن ذبح بشود بلکه حکمت این کار این است که حضرت ابراهیم (ع) با سخت ترین عامل قتل نفس که همان فرزندش باشد مبارزه کند و اینجاست که درجه ایمانش مشخص می شود و اینکه آیا می‌تواند نفسش را کنترل کند یا خیر، بنابراین این کار یک آزمون تربیتی برای همه است چرا که بدون کشته شدن اسماعیل این آزمون با موفقیت به انجام رسید.

قربانیان مناسک حج باید به مصرف مستمندان درآید

*قربانی کردن در ایام حج چه تأثیری بر کمک به مستمندان دارد؟

- براساس آنچه در آیات سوره حج بیان شده برمی‌آید که این گوشت‌های قربانی در مناسک حج را به مصرف مستمندان می‌رسانند و همین امر بسیار به فقیران و نیازمندان کمک می‌کند براساس این امر مسلمانان نباید گوشت‌ها را حرام کرده یا بر زمین بیاندازند تا از بین برود،  بلکه باید گوشت‌ها به صرف مستمندان برسد.

اعمال حاجیان در حج به سفرهای عرفانی عرفا می‌ماند

*یک نکته این است که آیا قربانی کردن حضرت ابراهیم در قرآن کریم تنها یک بُعد سمبلیک دارد یا یک تجربه واقعی محسوب می‌شود؟

-خیر آزمون واقعی است و تمام این ماجرا واقعیت دارد و در واقع همه به این باور دارند که چنین رویدادی برای ابراهیم خلیل (ع) رخ داده است چرا که امر، امر الهی است و یک نماد نیست اما نکته این است که همانطور گفتم بحث قربانی به عنوان یکی از مناسک حج علاوه بر بعد ظاهری، جنبه باطنی هم دارد در بحث رمی جمرات یا مناسک دیگر اعمال همه به مبارزه با نفس و هوی و هوس می‌انجامد همه مراحل یک نوع سیر و سلوک عرفانی نیز محسوب می‌شود و در واقع سفرهای چهارگانه عرفانی بزرگان اینجا هم معنا پیدا می‌کند در ابتدا حاجی به سمت خانه خدا پرواز می‌کند و از بستگان، فامیل و خانواده خود دل می‌کند و سپس به اسماء حسنی الهی آراسته می‌شود سپس از سفر به خانه خدا به سمت خلق باز می‌گردد و این نمادی از سفرهای حاجی هم می‌شود، بنابراین این بحث قربانی کردن و اعمال حج را هم می‌توان از بعد عرفانی بدان نگاه کرد و این امر از سفر دوم به بعد مشهود است.

ملاهادی سبزواری، محی‌الدین عربی و ملااحمد نراقی به حج و قربانی کردن پرداختند

*بزرگان ما در حوزه عرفان به این مسائل هم توجه کرده‌اند؟

-بله دقیقاً این مناسک حج و قربان از نگاه ملاهادی سبزواری، محی‌الدین عربی یا بحث‌های ملااحمد نراقی قابل دنبال کردن و پیگیری است. استاد شریعتی می‌گوید: «نه کسی باش که به میعاد آمده‌ای خیس شو که به میقات آمده‌ای،  بمیر پیش از آنکه بمیری جامه زندگیت را بدرآور، جامه مرگ بر تن کن. اینجا میقات است. نیت: نیت کن! همچون خرمایی که دانه می‌بندد، ای پوسته، بذر آن خود آگاهی را در ضمیرت بکار و خداآگاه شو، خلق آگاه شو، خودآگاه شو و اکنون انتخاب کن.». جلال آل احمد نیز در خسی در میقات می‌گوید: هر چه دقیق‌تر که توانستم در خود نگریستم تا سپیده دمید. و دیدم که تنها «خسی» است و به «میقات» آمده است و نه «کسی» و به «میعادی». و دیدم که «وقت» ‌ابدیت است، یعنی اقیانوس زمان. و «میقات» در هر لحظه‌ای و هر جا.

بدون ایمان درک حج و آزمون قربانی کردن ممکن نیست

*آیا این لحظه را تنها کسانی که ایمان آورده اند، درک می‌کنند و این برای ایمان آورندگان و مسلمانان قابل توجیه است یا خیر؟

-بدون ایمان درک این لحظه قابل تصور نیست چرا که همه اینها به شرط شیء است باید ایمان باشد تا به این حس برسیم، منهای باور و اعتقاد به مبدأ و معاد مسلماً به شعور نمی‌رسیم، مشعر شعورگاه است، مشعر خود عقلانیت است که پس از عرفات اتفاق می‌افتد و خود عرفه جایگاه معرفت و شناخت شناسی است اینجا است که آدم و هوا به شناخت می‌رسند و انسان به خود حقیقت دست می‌یابد و خدای بزرگ را درک می‌کند، تمام بحث همین است و قربانی کردن نیز چنین فلسفه‌ای دارد.