«محقق حلی» و تربیت ۴۰۰ مجتهد نامدار

هجدهم ربیع‌الثانی سال 602 هجری، سالروز ولادت بزرگمردی از تبار فقها و علما است. 

شیخ نجم الدین جعفر بن الحسن بن یحیی بن سعید هذلی حلی، یکی از بزرگترین و نامورترین فقیهان عصر خویش و دارای عظمت و اعتبار خاص در میان مجتهدان است تا جایی که وقتی کلمه «محقق» را بدون قرینه و نشانه‌ای در میان فقها ذکر می‌کنند، شخصیت تحقیقی و علمی او مورد نظر است.

وی در سال 602 هجری در شهر تاریخی حله قدم به عرصه وجود گذاشت و از همان سنین کودکی به تحصیل مقدمات علوم متداول عصر خویش پرداخت. ادبیات عرب را که زبان مادری‌اش بود به خوبی فرا گرفت هیأت و ریاضیات و منطق و کلام رابه مقدار لازم تحصیل نمود و در تمام این رشته‌ها با توجه به هوش سرشار خود تبحر کامل یافت آنگاه فقه و اصول را پیش پدر دانشمندش حسن بن یحیی و از محضر فقهای مشهور حله مانند ابن نما و سید فخار موسوی، تکمیل کرد سپس به تدریس علوم و فنون همت گماشت.

 شیخ نجم‌الدین درسایه قریحه سرشار و فکر مواج و وسعت نظری که داشت، به تحکیم مبانی فقه شیعه و اساس مکتب اجتهاد پرداخت او با حسن تقریر و دقت نظر و تعمق کم نظیر، تدریس می‌کرد و دانشجویان رشته‌های مختلف می‌توانستند از محضر او استفاده کنند. همچنین «محقق حلی» فقه را بر پایه استدلال محکم بنا نهاد و در تحقیقات خود به آراء دیگران نیز توجه داشت و در توسعه ابعاد آن کوشش می‌کرد، وی در علم و فضل و جلالت قدر و تحقیق نمونه بود و در اوایل جوانی اشعاری چند سروده است، ولی به سفارش پدرش آن رشته را دنبال نکرد.

«محقق حلی» با یک واسطه شاگرد ابن زهره و ابن ادریس حلی است. او استاد علامه حلی است که در فقه، کسی را بر او مقدم نمی‌شمارند و در اصطلاح فقها، هر گاه «محقق» به طور مطلق گفته شود، مقصود همین شخص بزرگوار است فیلسوف و ریاضی‌دان بزرگ، خواجه نصیرالدین طوسی با او در حله ملاقات کرده است و در جلسه درس فقهی‌اش حضور یافته است کتاب‌های محقق مخصوصا کتاب «شرایع» در میان طلاب یک کتاب درسی بوده و هست و فقها زیادی کتب محقق را شرح کرده یا حاشیه بر آن نوشته‌اند.

پس از اینکه مکتب فقهی شیخ طوسی ابن ادریس با انتقاد روبه رو و دچار خدشه و اضطراب شد، محقق حلی با روشی جدید و طرحی نو، به ترمیم فقه شیعه پرداخته و با خلق آثار جدید، به تدوین گسترده آن همت گماشت. وی با تدوین کتاب شرایع الاسلام و تقسیم ابواب فقه به چهار قسم: عبادات، عقود، ایقاعات و احکام، دست به ابتکار جدیدی زد که دیگران علاوه بر نوشتن شروح گوناگون بر این کتاب از تقسیم وی نیز متابعت نمودند.

دوره حیات محقق حلی نیز از روزگار فقهای دیگر متمایز و متفاوت بود. در این دوره حمله مغول به بغداد اتفاق افتاد که تأثیری شگرف در جهان اسلام گذاشت. بنابراین طبیعی است که نگاه وی به فقه شیعه و فقه حکومتی شیعه خاص باشد. اگر چه در کتب تدوین شده توسط محقق فصل خاصی به بحث ولایت فقیهان اختصاص نیافته است، اما می‌توان در ابواب گوناگون فقهی، به نظرات وی در این باره دسترسی پیدا کرد.

محقق همانند بسیاری از فقها در ابتدا به ضرورت تشکیل حکومت می‌پردازد. از نگاه وی تشکیل حکومت، ضامن و دربردارنده سلامت جامعه است؛ زیرا اجتماع به دلیل تضاد منافع افراد با یکدیگر همواره در معرض نزاع و درگیری قرار دارد. و بر اساس اعتقاد وی این حکومت است که می‌تواند جامعه را کنترل و از سقوط آن در هرج و مرج جلوگیری کند. حکومت، خاموش کننده  آتش اختلاف و فتنه در جامعه است و قهراً هیچ حکومتی برقرار نخواهد شد مگر توسط حاکم و رهبر.

*استاد 400 مجتهد نامدار

محقق حلى شاگردانى را تربیت کرد که هر یک چون ستاره‌‏‌اى درخشان در آسمان تشیع مى‌‌‏درخشند که از جمله می‌توان به علامه حلى، ابن داود حلى، صاحب کتاب رجال‏، ابن ربیب حلى، سید عبد الکریم بن احمد بن طاوس، سید جلال‌الدین مجد بن على بن طاوس‏ اشاره کرد.

سیدحسین صدر صاحب کتاب «تأسیس الشیعه» درباره شخصیت محقق حلی گفته است:

انگشت قلم، عاجز از بازشماری اوصاف اوست او کتاب شرایع الإسلام دارد که به مثابه قرآن فقه است کتاب معروف النافع، المعتبر، و دیگر المعارج در اصول فقه دارد و در علم کلام، رسالات و تألیفاتی دارد که در فهرست کتاب‌های مفصل آمده است و از مجلس عالی درس او بیش از 400 مجتهد آگاه که شرح حال آنان در علم رجال آمده است فارغ التحصیل شده‌اند و چنین موفقیتی تا کنون نصیب کسی نشده است وفات او در حله در ماه ربیع الاخر سال 696 رخ داده است و بر قبر شریف او در حله قبه بلندی قرار دارد که هم اکنون مورد تبرک و زیارت علاقه‌مندان قرار می‌گیرد.

علامه حلی در اجازه نامه‌ای که به خاندان زهره داده، درباره او نوشته است: «کان هذا الشیخ افضل اهل عصره فی الفقه»؛ این بزرگ فقیه‌ترین مردم روزگار خویش بوده است.

تألیف کتابی که موجب تحسین خواجه نصیرالدین طوسی شد

از زمانی که محقق در شهر حله حوزه گرمی داشت و شاگردان متعددی در محضرش به کسب فیض اشتغال داشتند، بین‌النهرین و شهر بغداد توسط هلاکوخان مغول به سال 656 فتح شد بعد از فتح بغداد، حکیم معروف خواجه نصیرالدین طوسی که به عزم سیاحت به حله که آن روز حوزه شیعه بود وارد شد، به مجلس درس محقق درآمد محقق خواست به احترام خواجه درس را ترک گوید، ولی خواجه اصرار می‌ورزند که او درس را ادامه دهد در اثنای درس، رشته سخن به اینجا کشیده شد که برای مردم عراق مستحب است به هنگام نماز گزاردن کمی به جانب دست چپ قبله متمایل شوند و خواجه به سخن او ایراد گرفت و گفت: «مستحب بودن میل به دست چپ (تیاسر) اگر تمایل و انحراف از قبله باشد، حرام است و معنا ندارد» محقق در پاسخ گفت: «هیچکدام نیست بلکه مقصود از تیاسر و تمایل به دست چپ از خود قبله به طرف قبله است» و با این توجیه خواجه قانع شد سپس محقق در این زمینه کتابی را با عنوان «استحباب التیاسر لأهل العراق» نوشت و آن را براى خواجه فرستاد و خواجه پس از مطالعه‏ رساله بر تبحر محقق اذعان و وی را بسیار تحسین کرد.

در ادامه گذری کوتاه بر بعضی از آثار محقق حلی داشته‌ایم: 

1. شرائع الاسلام: یکی از تألیفات وی کتاب مشهور شرائع الاسلام است که از نظر لفظ و معنی، یکی از بهترین کتاب‌های فقه شیعه است معروف است که دارای 15 هزار مسئله فقهی است و از سوی فقها و مجتهدان عالیقدر مورد توجه خاص قرارگرفته است و شروح و تعلیقه‌ها و توضیحات متعددی بر آن نگاشته‌اند که کتاب جواهر در 43 جلد بزرگ نمونه‌ای از آن است و به برخی از زبان‌ها از جمله فارسی، روسی، فرانسوی، آلمانی و اردو نیز ترجمه شده و در دانشکده‌ها و مراکز قضایی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

2. المختصر النافع: یکی دیگر از آثار فقهی محقق حلی، این کتاب مفید و گزیده شده از شرائع است این کتاب به علت اختصار و فراگیرندگی آن مورد توجه محافل علمی و تحصیلی قرار گرفته است و کتاب «ریاض» سید علی طباطبایی اصفهانی هم شرحی بر آن است و محمد تقی دانش‌پژوه در پیشگفتار ترجمه خویش بیش از 40 شرح را بر آن کتاب نام برده‌اند و که با تصویب دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه، از طرف وزارت مصر در قاهره در 5 هزار نسخه چاپ و در اختیار دانشجویان رشته فقه اهل سنت دانشگاه الأزهر قرار داده شده و محتویات آن مورد اعجاب و توجه دانشجویان و فضلا واقع شد.

3. المعتبر: از کتاب‌های فقهی محقق، معتبر در شرح مختصر است و کتاب «نکت النهایه» در دو جلد و در پاسخ به مسائلی است که از محقق حلی در نجف پرسیده‌اند.

• فارس