خدمات اجتماعی حضرت علی(ع)

دوران بازداری علی - علیه السلام - از تصدی خلافت، دوران تقاعد و كناره گیری آن حضرت از سایر شئون جامعه اسلامی نبود، بلكه در این فترت، امام - علیه السلام - به انجام خدمات علمی و اجتماعی بسیاری موفق شد كه تاریخ نظیر آنها را برای دیگران ضبط نكرده است.
علی - علیه السلام - از جمله افرادی نبود كه به جامعه و مسائل و نیازهای آن تنها از یك دریچه، و آن هم دریچه خلافت، بنگردكه چنانچه آن را به روی او بستند هر نوع مسئولیت و تعهد را از خود سلب كند. آنها حضرت، به رغم آنكه از تصدی رهبری سیاسی باز داشته شد، برای خود مسئولیتهای مختلفی قائل بود و از آن رو، از انجام وظایف و خدمات دیگرشانه خالی نكرد و به تأسی از توصیه یعقوب به فرزندان خود،[1] از طرق مختلف به صحنه خدمت وارد شد.
اهم خدمات امیرالمؤمنین - علیه السلام - در دوره خلفای سه گانه به قرار زیر بود:
الف ـ دفاع از حریم عقاید و اصول اسلام در برابر تهاجمات علمی علمای یهود و نصارا و پاسخگویی به سؤالات ودفع شبهات آنان.
ب ـ هدایت و راهنمایی دستگاه خلافت در مسائل دشوار، به ویژه امور قضایی.
ج ـ انجام خدمات اجتماعی، كه ذیلاً به اهم آنها اشاره می شود:
1- انفاق به فقرا و یتیمان
در این مورد كافی است یاد آوری شود كه آیه (الذین ینفقون أموالهم باللیل و النهار سراً و علانیه ً)، به اتفاق مفسران،در باره علی - علیه السلام - نازل شده است.
گرچه این آیه بیانگر وضع علی - علیه السلام - در زمان رسول اكرم - صلی الله علیه و آله - است، ولی انی وضع پس از رحلت پیامبر نیز ادامه داشت و آن حضرت پیوسته از یتیمان و مستمندان دستگیری می كرد و روح بزرگ و مهربان او تا پایان عمر از انفاق به فقرا لحظه ای آرام نگرفت. شواهد بسیاری در این زمینه در تواریخ اسلامی مذكور است كه ذكر آنها مایه اطاله كلام خواهد شد.
2- آزاد كردن بردگان
آزاد ساختن بردگان از مستحبات مؤكد در اسلام است. از رسول اكرم - صلی الله علیه و آله - نقل شده است كه فرمود:
«من اعتق عبدا مؤمنان اعتق الله العزیز الجبار بكل عضو عضواً له من النار»[2]
هر كس بنده مؤمنی را آزاد سازد، خداوند عزیز جبار، در برابر هر عضوی از آن بنده، عضوی از شخص آزاد كننده را از آتش جهنم آزاد می سازد.
علی - علیه السلام - در این زمینه نیز، همچون سایر خدمات و فضایل، پیشگام بود و موفق شد از حاصل دسترنج خود (و نه ازبیت المال) هزار بنده را بخرد و آزاد سازد. امام صادق - علیه السلام - به این حقیقت گواهی داده، فرموده است:
«ان علیا اعتق الف مملوك من كد یده»[3]
3- كشاورزی و درختكاری
یكی از مشاغل علی - علیه السلام - ، در عصر رسالت و پس از آن، كشاورزی و درختكاری بود. آن حضرت بسیاری از خدمات و انفاقات خود را از این طریق انجام می داد. به علاوه، املاك زیادی را نیز كه خود آباد كرده بود وقف كرد. امام صادق - علیه السلام - در این باره فرموده است :
«كان امیرالمؤمنین یضرب بالمر و یستخرج الارضین».[4]
امیر مؤمنان بیل می زد و نعمتهای نهفته در دل زمین را استخراج می كرد.
همچنین از آن حضرت نقل شده است كه فرمود: «كاری در نظر خدا محبوبتر از كشاورزی نیست».[5]
4- حفر قنات
در سرزمینی همچون عربستان كه خشك و سوزان است حفر قنات بسیار حائز اهمیت است. امام صادق - علیه السلام - می فرماید: پیامبر اكرم - صلی الله علیه و آله - زمینی از انفال[6] را در اختیار علی - علیه السلام - گذاشت و آن حضرت در آنجا قناتی حفر كرد كه آن همچون گردن شتر فواره می زد. امام - علیه السلام - نام آنجا را «ینبع»نهاد آب فراوان این قنات مایه نشاط و روشنی چشم اهالی آنجا شد و فردی از آنان به علی - علیه السلام - ، به جهت توفیق این خدمت، بشارت داد. حضرت در پاسخ او فرمود: «این قنات وقف زائران خانه خدا و رهگذرانی است كه از اینجا می گذرند. كسی حق فروش آب آن را ندارد و فرزندانم هرگزآن را به میراث نمی برند».[7]
هم اكنون در راه مدینه به مكه منطقه ای است به نام «بئر علی»كه آن حضرت در آنجا چاه زده بوده است. از بعضی سخنان امام صادق - علیه السلام - استفاده می شود كه امیر مؤمنان - علیه السلام - در راه مكه و كوفه چاههایی حفر كرده است.[8]
5- ساختن مسجد
تأسیس و تعمیر مساجد از نشانه های ایمان به خدا و آخرت است و امیر مؤمنان - علیه السلام - مساجدی بنا كرده است كه نام برخی از آنها در تواریخ اسلامی ضبط شده است. از آن جمله است :
مسجد الفتح در مدینه، مسجدی در كنار قبر حمزه، مسجدی در میقات، مسجدی در كوفه، مسجدی در بصره.[9]
6- وقف اماكن و املاك
اسامی موقوفات متعدد و وقفنامه های حضرت علی - علیه السلام - در كتب حدیث و تاریخ به طور مبسوط ذكر شده است. دراهمیت این موقوفات همین بس كه، طبق نقل مورخان معتبر، درآمد سالانه آنها چهل هزار دینار بوده كه تماماً صرف بینوایان می شده است. شگفت آنكه، به رغم داشتن این درآمد سرشار، حضرت امیر - علیه السلام - برای تأمین هزینه زندگی خودبه فروختن شمشیرش نیز ناچار شده بود.[10]
آری، چرا علی - علیه السلام - از خود چنین موقوفاتی باقی نگذارد؟ مگر نه آنكه پیامبر اكرم فرموده است : «هر كس از این جهان درگذرد، پس از مرگ، چیزی به او نمی رسد جز آنكه پیشتر سه چیز از خود باقی گذاشته باشد: فرزند صالحی كه در حق او استغفار كند، سنت حسنه ای كه در میان مردم رواج داده باشد، كار نیكی كه اثرش پس از او باقی باشد.
وقفنامه های حضرت امیر - علیه السلام - علاوه بر آنكه منبع الهام بخشی برای احكام وقف در اسلام است، سندی محكم وگویا بر خدامات اجتماعی و انسانی آن حضرت است. برای آگاهی از این وقفنامه ها به كتاب ارجمند «وسائل الشیعه»،ج 13 كتاب الوقوف و الصدقات، مراجعه شود.

---

• [1] . حضرت یعقوب، به فرموده قرآن كریم (سوره یوسف، آیه 67)، به فرزندان خود سفارش كرد كه به شهر مصر از یك در واردنشوند، بلكه از درهای مختلف به آن در آیند.
• [2] . سوره بقره، آیه 274 كسانی كه اموال خود را (در راه فقرا) شب و روز و پنهان و آشكار انفاق می كنند.
• [3] . فروع كافی، ج 5 ص 74 بحارالانوار، ج 41 ص 43
• [4] . همان .
• [5] . بحارالانوار، ج 23 ص 20
• [6] . سرزمینهایی كه بدون جنگ و خونریزی به تصرف مسلمانان در آید بخشی از انفال است كه مربوط به مقام نبوت است ورسول اكرم از آنها در راه منافع اسلام و مسلمانان استفاده می كرد.
• [7] . فروع كافی، ج 7 ص 543 وسائل الشیعه، ج 13 ص 303
• [8] . ر.ك . مناقب، ج 1 ص 323 بحارالانوار، ج 41 ص 32
• [9] . ر.ك . مناقب، ج 1 ص 323 بحارالانوار، ج 41 ص 32
• [10] . كشف المحجه، ص 124 بحارالانوار، ج 41 ص 43 آيت الله جعفر سبحاني- فروغ ولايت