تبلیغات ویژه

تبلیغات متنی

اثبات تشیع

دانشنامه امام حسین(ع)

قبیله منتظر

استاد رائفی پور

دکتر حسن عباسی

نمایندگی زیمنس در مشهد

نمایندگی اشنایدر در مشهد

مبتکران

زمینه‏‌سازى ظهور حضرت ولى عصر (عج)

(بسم الله الرحمن الرحیم)

اشاره

ظهور بزرگ منجى بشریت، امرى مسلّم است و بى‏هیچ تردیدى واقع خواهد شد. آنچه مورد اختلاف است، وقت ظهور است و این که آیا ظهور، تعجیل‏پذیر است یا خیر؟ و آیا ما وظیفه‏اى براى زمینه‏سازى آن داریم؟ در این زمینه دیدگاه‏هاى مختلفى، وجود دارد.
بسم اللّه الرحمن الرحیم
اللهم انّا نشکو الیک فقد نبیّنا و غیبة ولیّنا، و شدّة الزمان علینا، و وقوع الفتن بنا، و تظاهر الاعداء و کثرة عدوّنا و قلّة عددنا.(1)
خرم آن روز که آن دلبر جانان آید
درد هجران رود و چاره و درمان آید

مقدمه

بى‏شک در روزگارى که دنیا از ظلم، جور و بى‏عدالتى پر و همچون کشتى در دریاى پرتلاطم، دچار امواج سهمگین شده است، و هر لحظه به خطر نابودى نزدیک‏تر مى‏شود، و در معرض غرق شدن قرار دارد، جامعه بشرى منتظر است تا به دست منجى و مصلحى توانا به ساحل نجات برسد، و گرنه هستى و آفرینش انسان به مقصد نهایى و کمال خویش نخواهد رسید.
این اراده الهى است که روزى آن منجى حقیقى خواهد آمد، چرا که خداوند، خود فرمود: «و نرید ان نمن على الذین استضعفوا فى الارض و نجعلهم ائمة و نجعلهم الوارثین»(2)
ما مى‏خواستیم بر مستضعفان زمین منت نهیم و آنان را پیشوایان و وارثان روى زمین قرار دهیم.
روزى که صالحان، وارث زمین خواهند شد و آن را از چنگال طالحان و جباران رها خواهند ساخت. که فرمود: «و لقد کتبنا فى الزبور من بعد الذکر ان الارض یرثها عبادى الصالحون»(3)
در «زبور» بعد از ذکر (تورات) نوشتیم: «بندگان شایسته‏ام وارث (حکومت) زمین خواهند شد.
این مصلح واقعى و وارث حقیقى کسى نیست، جز مهدى موعود علیه‏السلام که به عنوان «بقیة اللّه»، در پس پرده غیبت به سر مى‏برد، تا روزى که مشیت خداوندى اقتضا کند، آن حضرت ظهور و زمین را سراسر پر از عدل و داد کند.

وظایف ما براى فرج حضرت

اصل ظهور آن منجى، قطعى است و بى شک صورت خواهد گرفت، اما سخن در این است که چه باید کرد تا این حرکت سرعت گرفته و ظهور تعجیل پذیرد؟ بهتر است پرسش‏هاى اساسى را این گونه مطرح کنیم که:
آیا به طور کلى راهى براى تعجیل وجود دارد؟
آیا ممکن است با زمینه سازى مناسب، به ظهور حضرت حجة علیه‏السلام شتاب بخشید؟
آیا قرآن در این باره طرح و سخنى دارد؟
براى پاسخ‏گویى به این پرسش‏ها، این نوشتار را در دو بخش: دیدگاه‏ها و نگاه قرآن مورد بررسى قرار مى‏دهیم.

بخش نخست: دیدگاه‏ها

در برابر پرسش‏هاى بالا، با توجه به دیدگاه‏هاى مختلف پاسخ‏هاى چندى وجود دارد که در زیر مورد بررسى قرار مى‏گیرد

دیدگاه نخست

ظهور حضرت حجت، مانند وقوع قیامت به اراده خداوند است و انسان‏ها خواه دوست آن حضرت باشند یا دشمن، هیچ نقشى در آن ندارند؛ باید نظاره‏گر بود تا اراده الهى بدان تعلق بگیرد و ظهور محقق گردد.

دیدگاه دوم

با توجه به حدیث «امتلاء الارض» باید در اشاعه ظلم و گسترش جور گام برداشت تا پیمانه پر شده زمینه ظهور فراهم گردد.

دیدگاه سوم

انگیزه ظهور را باید در عوامل غیبت جست و جو کرد. باید علل غیبت را مورد توجه قرار داد و موانع را برطرف کرد تا زمینه ظهور مهیا شود.

دیدگاه چهارم

باید به وظایفى که در زمان غیبت بر دوش ما گذاشته شده و از ما خواسته شده، عمل کنیم تا در ظهور و قیام حضرت حجت علیه‏السلام شتاب لازم پدید آید.

بررسى دیدگاه نخست

دلیل طرفداران نظریه نخست، پاره‏اى از روایات است؛ از جمله روایت مفضل از امام صادق علیه‏السلام که مى‏فرماید «... لانّه هو الساعة التى قال اللّه تعالى: یسئلونک عن الساعة ایان مرساها، قل: انما علمها عند ربّى لا یجلیها لو قتها الاّ هو»(4)(5)
برخى از روایات حتى بحث از مهدى( علیه‏السلام ) را نیز ممنوع کرده و آن را ضلالت دانسته‏اند؛ چنان که در ذیل آیه: «و ما یدریک لعلّ السّاعة تکون قریبا»(6) و چه مى‏دانى شاید قیامت نزدیک باشد.
مى‏فرماید: یستعجل بها الذین لایؤمنون بها و الذین امنوا مشفقون منها و یعلمون انّها الحقّ الاّ الّذین یمارون فى الساعة لفى ظلال بعید.(7)
راوى مى‏گوید: پرسیدم معناى یمارون چیست؟ حضرت فرمود:
یقولون متى ولد؟ و من رأى؟ و این یکون؟ و متى یظهر، و کل ذلک استعجالاً لامر اللّه و شکا فى قضائه و دخولاً فى قدرته.(8)
در این روایت ضمن آن که ظهور حضرت حجت، را تأویل آیات قیامت دانسته و عجله در وقوع آن را ناشى از عدم ایمان تلقى کرده است، بحث و پرسش درباره آن حضرت از جمله زمان ظهور را مراء، و محاجّه، شک در قضا و دخالت در قدرت خدا مى‏داند.
در روایت دیگرى تصریح دارد به این که، امر ظهور قابل تعجیل نیست؛ چنان که در روایتى از امام صادق علیه‏السلام چنین مى‏خوانیم:
«ان اللّه لا یستعجل لعجلة العباد، ان لهذا الامر غایة ینتهى الیها، فلو قد بلغوها لم یستقدموا ساعة و لا یستأخرو»
خداوند به خاطر شتاب بندگان عجله نمى‏کند. همانا براى این کار (ظهور مهدى(عج)) زمانى است که به آن منتهى مى‏شود. پس اگر (بندگان) آن (زمان) را طلب کنند، لحظه‏اى مقدم یا مؤخر نمى‏گردد.
بنابر این دیدگاه، انسان جز انتظار تکوینى هیچ نقشى ندارد. همانند کسى که مسافرى دارد و نمى‏داند کجاست، باید به حکم تکوین چشم به راه باشد تا وصل محقق شود؛ زیرا مطابق اراده و مشیت مطلق الهى، انسان در این زمینه مسلوب الاختیار است، و کارى از وى ساخته نیست. نه قادر است اراده خدا را تغییر دهد و نه مى‏تواند در برابر خواست خدا اراده‏اى داشته باشد. تشبیه وجه انتفاع از حضرت در زمان غیبت به خورشید در پس ابرها، مى‏تواند مؤید این بینش باشد؛ چرا که بشر نمى‏تواند به سادگى ابرها را کنار زده و خورشید را نمایان سازد.
بدیهى است این دیدگاه، با همه وجهه توحیدى و معرفتى که دارد، توجیه عقلانى ندارد، و دست کم با اراده، اختیار، تشریع، تکلیف و اذن در دعا منافات دارد.
از سوى دیگر، مذمت استعجال و پرسش از حال آن حضرت، به کسانى اشاره دارد که در وجود حضرت تردید داشتند و با پرسش‏هاى پى‏درپى در صدد ایجاد شبهه در اصل وجود مهدى علیه‏السلام بودند و چه کسى مى‏تواند بپذیرد که روایات متعددى که در معرفى آن حضرت وارد شده، مراء و محاجه باشد؟

دیدگاه دوم

روایت امتلاء که مى‏فرماید:
«المهدى من ولدى تکون له غیبة اذا ظهر یملأ الارض قسطا و عدلاً کما ملئت جورا و ظلما»(9)
عدل مى‏شود؛ همان طور که پر از جور و ظلم شده است.
این روایت متواتر بین شیعه و سنى است و شکى در آن راه ندارد، اما نمى‏تواند توجیه کننده اشاعه ظلم، جور، فحشا، منکرات و گناهکارى باشد؛ چرا که این موضوع با روح قرآن کاملاً در تضاد است. و نه تنها با تشکیل حکومت اسلامى و اجراى حدود و احکام مخالف است، بلکه با آیات امر به معروف و نهى از منکر، تواصى، ارشاد و تبلیغ نیز ناسازگار مى‏باشد. چرا که خواست خداوند و قرآن دعوت به خیر، امر به معروف و نهى از منکر است؛ چنان که مى‏فرماید:
«و لتکن منکم امة یدعون الى الخیر و یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر»(10)
باید از میان شما، جمعى به نیکى، و امر به معروف و نهى از منکر دعوت کنند.
و پر کردن جامعه از ظلم و جور و گناه و فحشاء خواست شیطان و منافقان است، و این سخن قرآن است که مى‏فرماید:
«و من یتبع خطوات الشیطان فانه یأمر بالفحشاء و المنکر»(11)
هر کس پیرو گام‏هاى شیطان شود، (گمراهش مى‏سازد زیرا) او به فحشا و منکر فرمان مى‏دهد.
و نیز مى‏فرماید: «المنافقون و المنافقات بعضهم اولیاء بعض یأمرون بالمنکر و ینهون عن المعروف.»(12)
مردان منافق و زنان منافق، همه از یک گروهند. آن‏ها امر به منکر، و نهى از معروف مى‏کنند.
بنابر این دیدگاه، باید بخش عظیمى از آیات قرآن و پیام آن را از کار انداخت و در مسیر مخالف آن عمل کرد تا پیمانه پر شود. در سایه شوم این نظریه همه انقلاب‏هاى آزادى بخش، جنگ‏ها و حتى قیام ائمه علیهم‏السلام محکوم و با بحران مشروعیت دچار مى‏شود؛ براى این که به جاى پر کردن پیمانه ظلم، امتلاى آن را به تأخیر مى‏اندازد.
تنها نکته‏اى که در این باره مى‏توان گفت: این است که حدیث امتلاء به ظهور علایم و نشانه‏ها از جمله گسترش بى‏عدالتى، گناه و منکرات در آخر الزمان اشاره دارد و این هرگز به معناى جواز ارتکاب گناه نمى‏باشد.

دیدگاه سوم

این که باید علت یا علل غیبت را بر طرف کرد تا زمینه ظهور فراهم آید، ابتدا باید دید علت یا علل غیبت چیست و پس از آن گفت چه باید کرد؟
دربرخى از روایات، تعابیر زیر خود نمایى مى‏کند:
الف: عارى بودن از بیعت
چنان‏که در روایت رضوى( علیه‏السلام ) مى‏خوانیم که «لئلا یکون فى عنقه لاحد بیعة اذا قام بالسیف».(13)
است که این غیبت خود زمینه تحقق آن ظهور است.
ب: خوف و ترس
در روایت زراره از امام صادق( علیه‏السلام ) مى‏خوانیم که فرمود:
«ان للغلام غیبة قبل قیامه، قلت و لم؟ قال: یخاف على نفسه الذبح»(14)
مى‏ترسد.
و در روایت دیگرى مى‏فرماید: «ان للقائم غیبة قبل ظهوره، قلت [زراره] لم؟ قال یخاف القتل»(15)
براى قائم(عجل الله تعالی فرجه) قبل از قیامش غیبتى است. گفتم: چرا؟ فرمود: از کشته شدن مى‏ترسد.
این عامل نیز همانند عامل قبل، در حقیقت باعث حفظ جان آن حضرت براى تحقق قیام و ظهور است؛ نه عامل اصلى غیبت، و نمى‏توان با تأمین جان وى، زمینه ظهور و قیام را فراهم آورد.
ج: آزمایش الهى
اخبار متعددى دلالت دارد که از علل و عوامل غیبت، آزمایش الهى است؛ در روایتى، امام باقر علیه‏السلام در پاسخ به جابر جعفى مى‏فرماید:
«هیهات، هیهات، لا یکون فرجنا حتى تغربلوا ثم تغربلوا ثم تغربلوا، حتى یذهب الکدر و یبقى الصفو».
هیهات! هیهات! فرج ما واقع نمى‏گردد تا این که غربال شوید، سپس غربال شوید، سپس غربال شوید تا ناصافى و آلودگى برود و صاف و خالص باقى بماند.
و در روایت دیگرى از امام ابوالحسن علیه‏السلام مى‏خوانیم که فرمود:
«اما و اللّه لا یکون الذى تمدون الیه اعینکم حتى تمیزوا و تمحصوا، و حتى لا یبقى منکم الا الاندر. ثم تلا: ام حسبتم ان تترکوا و لما یعلم اللّه الذین جاهدوا منکم و یعلم الصابرین».(16)
تترکوا...».
هر چند عامل امتحان مى‏تواند، از علل غیبت، یا به تعبیر دیگر حکمت آن، به شمار آید، اما این امر به دست مردم نیست تا مسیر آن را عوض کنند؛ آن هم آزمونى که ضرورتا مى‏بایست وسیله جدا کردن سره از ناسره، و کدر از مصفا باشد. غربال کردنى که با آن، تعدادى اندک از صف اکثریت ناباب جدا شوند.
د: بى‏وفایى مردم
در برخى از توقیعات شریفه به این مسأله اشاره شده است که، بى‏وفایى مردم و گناهان آنان زمینه‏ساز غیبت حضرت حجت شده است. چنان که مى‏فرماید:
«و لو ان اشیاعنا وفقهم اللّه على اجتماع من القلوب فى الوفاء بالعهد علیهم، لما تأخر عنهم الیمن بلقائنا و لتعجلت لهم السعادة بمشاهدتنا، على حق المعرفة و صدقها منهم بنا فما یحبسنا عنهم الا ما یتصل بنا مما نکرهه و لا نؤثره منهم».(17)
مضمون این توقیع این است که بى‏وفایى شیعیان نسبت به عهد و پیمان با آن حضرت موجب طولانى‏تر شدن غیبت و حرمان از وصال شده است. این توقیع در حقیقت بیانگر چند نکته اساسى است:
1 ـ دورى از حضرت ثمره کارهاى ناپسند دوستان و شیعیان است؛ «فما یحبسنا عنهم الا ما یتصل بنا مما نکرهه».
2 ـ طولانى شدن غیبت نتیجه عدم همدلى شیعیان است؛
«و لو ان اشیاعنا و فقهم اللّه على اجتماع من القلوب فى الوفاء بالعهد علیهم، لما تأخر عنهم الیمن بلقائنا»
اگر خداوند به شیعیان (و پیروان) ما توفیق همدلى در وفاى به عهد مى‏داد، مبارکى دیدار ما براى ایشان به تأخیر نمى‏افتاد.
3 ـ همدلى شیعیان در وفاى به عهد [آن حضرت] مى‏تواند عاملى براى تعجیل در ظهور باشد؛ «لتعجلت لهم السعادة بمشاهدتنا». در سعادت دیدار ما شتاب مى‏شد.
هـ : علل ناشناخته
بعضى از روایات‏ها بیانگر این نکته‏اند که امامان معصوم از علت اصلى غیبت آگاهند، اما مأمور به بیان آن نیستند؛ لذا سربسته و به طور اجمال حکمت‏هایى از آن را بیان کرده‏اند؛ دلیل این ادّعا روایت عبداللّه بن فضل هاشمى از امام صادق( علیه‏السلام ) است که به وى فرمود:
«ان لصاحب الامر غیبة لا بد منها، یرتاب فیها کل مبطل، فقلت له: و لم جعلت فداک؟ قال لامر لم یؤذن لنا فى کشفه لکم، قلت: فما وجه الحکمة فى غیبة؟ فقال: وجه الحکمة فى غیبة وجه الحکمة غیبات من تقدمه من حجج اللّه تعالى ذکره، ان وجه الحکمة فى ذلک لا ینکشف الا بعد ظهوره، کما لا ینکشف وجه الحکمة لمّا أتاه الخضر( علیه‏السلام ) من خرق السفینة، و قتل الغلام و اقامة الجدار، لموسى( علیه‏السلام ) الا وقت افتراقها».(18)
هنگام جدایى آن‏ها.
بر اساس این روایت، و به خصوص تشبیه غیبت آن حضرت با خضر و کارهایش در مصاحبت حضرت موسى( علیه‏السلام ) صورت گرفته است، غیبت حضرت حجت( علیه‏السلام ) به عنوان یک واقعیت داراى تأویل معرفى گردیده است که پس از ظهور، توسط خود آن حضرت روشن خواهد شد.
از آن چه گذشت، به خوبى روشن شد، که علل شناخته شده و علل ناشناخته یاد شده، هیچ کدام قابل تغییر نیست تا بتوان به وسیله آن، زمینه ظهور را ایجاد و یا دگرگون نمود.
آرى تنها بى‏توجهى و بى‏وفایى شیعیان، قابل تغییر است که آن را هم مى‏توان در قالب وظیفه دعا و انتظار فرج که ـ پس از این در دیدگاه چهارم بدان خواهیم پرداخت ـ درمان و در ایجاد زمینه ظهور گامى برداشت.

دیدگاه چهارم

احادیث و اخبار رسیده از ان حکایت دارد که همان گونه که مردم در عصر حضور دیگر ائمه نسبت به امام حاضر وظایفى بر عهده داشته و ادا مى‏کردند، در عصر غیبت نیز، افزون بر تکالیف عمومى، در خصوص مسأله غیبت وظایفى بر دوش دارند و باید ضمن وصول به اجرا و ثواب گام‏هایى نیز در زمینه ظهور بردارند.

وظایف عصر غیبت

با توجه به مجموع روایات، وظایف زیر استنباط مى‏شود:

الف: صبر

در روایتى امام رضا علیه‏السلام مى‏فرماید: ما احسن الصبر و انتظار الفرج، اما سمعت قول الله تعالى «فارتقبوا انى معکم رقیب».(19) و قوله عزوجل: «فانتظروا انى معکم من المنتظرین،(20) فعلیکم بالصبر، فانه انما یجیى‏ء الفرج على الیأس و قد کان الذین من قبلکم اصبر منکم».(21)
انتظارم». همانا فرج پس از ناامیدى مى‏آید و کسانى که قبل از شما بودند صبورتر از شما بودند.
تعبیر «علیکم بالصبر» صراحت دارد، در این که وظیفه شیعیان در عصر غیبت، صبر بر فراق است.

ب: انتظار

هر چند از روایت بالا وظیفه انتظار نیز به خوبى معلوم مى‏شود، ولى درباره انتظار باید گفت: پیامبر و ائمه اطهار با تأکید بسیار بر این امر پاى فشرده‏اند؛ در روایتى از پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله مى‏خوانیم که فرمود: «افضل اعمال امتى انتظار الفرج».(22) برترین اعمال امت من انتظار فرج است. على علیه‏السلام در پاسخ کسى که از وى پرسید: «اى الاعمال احب الى اللّه عزوجل؟» فرمود: «انتظار الفرج».(23) کدام عمل نزد خداوند محبوب‏تر است. فرمود: انتظار فرج. در روایت دیگرى امام صادق علیه‏السلام مى‏فرماید:
«اقرب ما یکون العبد الى اللّه عزوجل و ارضى ما یکون عنه اذا افتقدوا حجة اللّه فلم یظهر لهم و حجب عنهم فلم یعلموا بمکانه... فعندها فلیتوقعوا الفرج صباحا و مساءً».(24)
شام منتظر فرج او باشند.
پر واضح است که انتظار بر دو قسم است:
انتظار تکوینى
انتظار تشریعى
در انتظار تکوینى، منتظر بودن بیش‏تر به شکل منفى و همراه با سستى صورت مى‏گیرد، اما انتظار تشریعى، پویا و همراه با علم و عمل است. مؤید این سخن، کلام امام سجّاد( علیه‏السلام ) است که مى‏فرماید:
«المنتظرون لظهوره افضل اهل کل زمان، لان اللّه تعالى ذکره، اعطاهم من العقول و الافهام و المعرفة ما صارت به الغیبة عند هم بمنزلة المشاهدة، و جعلهم فى ذلک الزمان بمنزلة المجاهدین بین یدى رسول اللّه صلى‏الله‏علیه‏و‏آله بالسیف، اولئک المخصلون حقا، و شیعتنا صدقا، و الدعاة الى دین اللّه سرا و جهرا».(25)
راستین و دعوت کنندگان به دین خدا در پنهان و آشکارند.
منتظر واقعى در بعد علمى، آن چنان معرفتى دارد که غیبت براى او همانند مشاهده است؛ یعنى در شناخت امام زمان خود، شک و تردید ندارد و در بعد عملى آشکارا و نهان به دعوت و تبلیغ مشغول است.
اگر منتظر منفى دست بر دست مى‏گذارد و به بهانه این که کارى از ما ساخته نیست و کارى براى زمینه سازى ظهور نمى‏کند، منتظر مثبت شب و روز بر علم و معرفت و عمل خود مى‏افزاید، خود را آماده ظهور مى‏نماید، و تلاش دارد تا خود را از سنخ منتظر کند.
چکیده سخن آن که در انتظار مثبت ایمان به غیب، گرایش به عدالت، تنفر از ظلم، اعتراف به حق و دعوت به خیر و صلاح نهفته است.

ج: دعا

در برخى روایات عمده‏ترین وظیفه عصر غیبت را دعا دانسته‏اند؛ از جمله در توقیع اسحاق بن یعقوب که به وسیله محمد بن عثمان دریافت شده است، فرمود: «و اکثروا الدعاء بتعجیل الفرج، فان ذلک فرجکم».(26)
این دعا شرایطى دارد، که پس از این بدان خواهیم پرداخت.

د: انقطاع

در روایتى از امام صادق علیه‏السلام مى‏خوانیم که فرمود: «ان هذا الامر لایأتیکم الا بعد ایاس... همانا این امر (ظهور مهدى (عجل الله تعالی فرجه) نمى‏آید شما را مگر پس از ناامیدى».(27) و در روایت دیگرى از امام رضا علیه‏السلام مى‏فرماید «فانه انما یجیى‏ء الفرج على الیأس و قد کان الذین من قبلکم اصبر منکم».(28) همانا فرج پس از ناامیدى مى‏آید و کسانى که پیش از شما بودند صابرتر از شما بودند.
این بدان معنا است که تا بشریت چشم امید به قدرت‏هاى غیرالهى داشته باشد، عطش عدالت مهدوى در او وجود ندارد و آن گونه که بایسته و شایسته است، مهدى‏جو و مهدى‏خواه نخواهد بود.
با توجه به آن چه گذشت، مى‏توان گفت: دیدگاه چهارم بیش از بقیه نظریه‏ها قابل پذیرش است؛ لذا آن را در بخش دوم مورد بررسى بیش‏تر قرار مى‏دهیم.

بخش دوم: عوامل زمینه‏ساز ظهور

در این بخش از نوشتار، دوباره پرسش را این گونه مطرح مى‏کنیم که آیا در خصوص زمینه‏سازى براى ظهور، دلیلى وجود دارد؟
در پاسخ مى‏توان گفت: برخى از روایات به طور کلى بر این مطلب دلالت دارند؛ از جمله روایتى که طبرانى و ابن ماجه از پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله نقل مى‏کنند که فرمود: «یخرج ناس من المشرق فیوطئون للمهدى سلطانه».(29) مردمى از مشرق خروج مى‏کنند و زمینه حکومت مهدى (عج) را آماده مى‏سازند. و در روایت دیگرى از امام صادق علیه‏السلام مى‏خوانیم که درباره طولانى شدن عذاب بنى‏اسرائیل مى‏فرماید:
«فلما طال على بنى اسرائیل العذاب ضجوا و بکوا الى اللّه اربعین صباحا فاوحى اللّه الى موسى و هارون یخلصهم من فرعون فحطّ عنهم سبعین و مأة سنة، قال [الراوى[ فقال ابوعبداللّه هکذا انتم لو فعلتم لفرج اللّه عنا، فاما اذ لم تکونوا فان الامر ینتهى الى منتهاه».(30) این روایت به صراحت بیان مى‏کند که اگر درست اقدام شود، مى‏توان طول غیبت را کاهش داد.
از نظر عقلایى نیز مى‏توان گفت: تشکیل حکومت جهانى با آن عظمت و شکوه، به صورت دفعى هر چند محال نیست، اما دلیل عقلى یا نقلى معتبر بر چنین وقوعى نداریم. هر چند ممکن است خود ظهور به دلیل عدم توقیت، به طور «بغتة» و ناگهانى صورت گیرد، اما قطعا نمى‏توان گفت بدون هیچ زمینه‏اى انجام مى‏شود.

نظر دانشمندان

شهید مطهرى مى‏نویسد: بعضى از علماى شیعه که به برخى از دولت‏هاى شیعى معاصر خود حسن ظن داشته‏اند، احتمال داده‏اند که دولت حقّى که تا قیام مهدى موعود ادامه خواهد یافت، همان سلسله مورد نظر باشد.(31)
اجراى عدالت، پیاده کردن احکام الهى و جلوگیرى از فحشا محکوم دادگاه او و طعمه شمشیر وى باشد؟
آیت اللّه مکارم شیرازى نیز، درباره آمادگى‏هاى لازم براى حکومت جهانى مى‏نویسد: براى این که دنیا چنان حکومتى را پذیرا باشد، چند نوع آمادگى لازم است:
1 ـ آمادگى فکرى و فرهنگى: یعنى سطح افکار مردم جهان آن چنان بالا رود که بدانند مثلاً مسأله «نژاد» یا «مناطق مختلف جغرافیایى» مسأله قابل توجهى در زندگى بشر نیست و تقاوت رنگ‏ها و زبان‏ها و سرزمین‏ها نمى‏تواند بشر را از هم جدا سازد...
2 ـ آمادگى اجتماعى: مردم جهان باید از ظلم و ستم و نظامات موجود خسته شوند، تلخى این زندگى مادى و یک بعدى را احساس کنند و حتى از این که ادامه این راه یک بعدى ممکن است در آینده مشکلات کنونى را حل کند، مأیوس گردند.
3 ـ آمادگى‏هاى تکنولوژى و ارتباطى: بر خلاف آن چه بعضى مى‏پندارند که رسیدن به مرحله تکامل اجتماعى و رسیدن به جهانى آکنده از صلح و عدالت، تنها با نابودى تکنولوژى جدید امکان‏پذیر است، وجود این صنایع پیشرفته نه تنها مزاحم یک حکومت عادلانه جهانى نخواهد بود، بلکه شاید بدون آن وصول به چنین هدفى محال باشد... سپس مى‏افزاید معجزه، استثنایى است منطقى در نظام جارى طبیعت، براى اثبات حقانیت یک آیین آسمانى؛ نه براى اداره همیشگى نظام جامعه.(32)
این در درجه اول نیاز به بالا بردن سطح اندیشه و آگاهى و آمادگى روحى و فکرى براى پیاده کردن آن برنامه عظیم نیاز دارد... .
منتظر واقعى براى چنان برنامه مهمى نمى‏تواند نقش تماشاچى را داشته باشد...(33)
مؤید این سخن، ادعیه عهد است که در آن گفته مى‏شود:
«اللهم انى اجدد فى صبیحة یومى هذا و ما عشت من ایامى عهدا و عقدا و بیعة له فى عنقى، لا احول عنها، و لا ازول ابدا».(34)
از آن برنمى‏گردم و آن را از بین نمى‏برم.
اگر از یک سو آمادگى، شرط حضور و ظهور باشد و از سوى دیگر، این آمادگى به دست خود انسان صورت گیرد، طبیعى است که انسان مى‏تواند در تعجیل ظهور نقش داشته باشد.

نگاه قرآن

در این جا آیاتى از قرآن کریم را که به نوعى مى‏تواند بر مسأله زمینه‏سازى ظهور مصلح موعود دلالت کند، یادآور مى‏شویم. باید توجه داشت، آیاتى که بر این امر دلالت دارد، بر دو گونه است:

الف: آیات عموم

منظور از آیات عموم آیاتى است که به طور کلى و عمومى بر زمینه‏سازى ظهور مهدى (عج) دلالت مى‏کند. مثل آیات دعا؛ از جمله آیه
«ادعونى استجب لکم»(35) مرا بخوانید تا (دعاى) شما را بپذیرم. و آیه «و اذا سألک عبادى عنى فانى قریب اجیب دعوة الداع اذ دعان».(36)
کننده را به هنگامى که مرا مى‏خواند پاسخ مى‏گویم.
با توجه به این که از یک سو خداوند سبحان اجابت دعا را تضمین کرد و از سوى دیگر پیشوایان دین علیهم‏السلام به دعاى تعجیل سفارش کرده‏اند، شکى نیست که دعا از مهم‏ترین عوامل زمینه‏ساز، براى ظهور است.

ادعیه‏ى تعجیل

چنان که پیش از این نیز گفته شد: به ما سفارش شده است که براى تعجیل در فرج حضرت حجت، زیاد دعا کنیم؛ «و اکثروا الدعاء بتعجیل الفرج، فان ذلک فرجکم» براى تعجیل فرج زیاد دعا کنید که فرج شما در آن است.
نکته جالب توجه در این روایت، این است که فرج امام زمان (عج) فرج ما دانسته شده است و دعا براى فرج آن حضرت در واقع دعا براى فرج و رفع گرفتارى خود ما است. به تعبیر دیگر مشارالیه ذلک، الفرج است یعنى فرج حضرت، فرج شما هم هست. برگشت اسم اشاره به قریب نیز موافق این انتخاب است. گرچه بازگشت به آثار دعا نیز چندان بى وجه نیست یعنى فرج شما در گرو آثار دعا بر فرج است.
در بسیارى از آثار رسیده از ائمه معصومین علیهم‏السلام دعاى تعجیل فرج آمده که خود بیانگر آماده‏سازى براى ظهور منجى است چرا که دعا افزون بر این که یارى و کمک خواستن از خداوند قادر و توانا است، موجب آمادگى فکرى و قلبى شده نوعى توجه به وظایف و عهد و پیمان را به دنبال دارد. از جمله:

در دعاى عهد:

«فاظهر اللهم ولیک... حتى لایظفر بشیى‏ء من الباطل الا مزقه و یحق الحق و یحققه،...»(37)
محقق گرداند.
و در صلوات بر آن حضرت چنین آمده است که
«اللهم صل علیه و قرب بعده و انجز وعده و اوف عهده واکشف عن بأسه حجاب الغیبة...»
خدایا درود بر او فرست. و دورى‏اش را نزدیک گردان و وعده‏اش را حتمى ساز و عهدش را وفا کن و از گرفتاریش حجاب غیبت را بر طرف فرما.
و در دعاى معروف «اللهم عرفنى نفسک»، بعد از بیان شکوائیه به خاطر فقدان نبى و ولى، مشکلات دوران، فزونى دشمن و کمى دوستان، چنین آمده است:
«اللهم فافرج ذلک بفتح منک تعجله»
خدایا فرج آن را با گشایشى شتابان برسان.
و نیز آمده است که:
«اللهم انا نسألک ان تأذن لولیک فى اظهار عدلک فى عبادک...»(38)
خدایا، از تو درخواست مى‏کنیم که به ولىّ خودت اذن دهى تا عدلت را در میان بندگانت آشکار سازد.
نکته دیگرى که در این جا مطرح است این که، دعا براى تعجیل در فرج و ظهور، باید با کیفیت ویژه باشد. به دیگر سخن، باید همراه با ندبه، استغاثه(39) و صدا زدن باشد. مؤید این سخن زیارت حضرت حجت بن الحسن علیه‏السلام است که نام دعاى ندبه به خود گرفته است که فرازى از آن دعاى شریف عبارت است از:
«این بقیة الله التى لاتخلوا من العترة الطاهرة، این المعد لقطع دابر الظلمة، این المنتظر لاقامة الامت و العوج، این المرتجى لازالة الجور والعدوان، این المدخر لتجدید الفرائض و السنن، این المتخیر لاعادة الملة و الشریعة، این المؤمل لاحیاء الکتاب و حدوده، این محیى معالم الدین و اهله، این قاصم شوکة المعتدین، این هادم ابنیة الشرک و النفاق، این مبید اهل الفسوق و العصیان و الطغیان، این حاصد فروع الغى و الشقاق، این طامس آثار الزیغ و الاهواء، این قاطع حبائل الکذب و الافتراء، این مبید العتاة و المردة، این مستأصل اهل العناد و التضلیل و الالحاد، این معز الاولیاء و مذل الاعداء...»(40)
کجاست عزت‏بخش دوستان و خوارکننده دشمنان....
در این زیارت بر خلاف دیگر زیارت‏ها، سخن از کارهاى انجام شده نیست، بلکه این دعا به آرمان‏ها و اهداف آینده نظر دارد که ضمن صدا زدن براى آمدن آن حضرت، اهداف ظهور و قیام نیز روشن مى‏کند. در این زیارت به نحوى راز و نیاز مى‏کند که گویا گم‏شده‏اى دارد و در پى او ناله و ندبه مى‏کند و دعوتش مى‏کند که هر کجا هستى، بیا.
نکته بسیار مهمى که در این جا وجود دارد، این است که این ناله و ندبه به صورت فردى چندان کارساز نیست، بلکه مى‏بایست همگانى باشد که ما از آن به استغاثه عمومى تعبیر مى‏کنیم و در ذیل آیه نصر بدان خواهیم پرداخت.

ب: آیات خصوص

منظور از آیات خصوص، آیاتى است که با مسأله زمینه‏سازى ظهور مهدى (عج) قابل انطباق است. که عبارتند از:
1 ـ آیه تناوش، که مى‏فرماید:
«و قالوا آمنا به و انى لهم التناوش من مکان بعید».(41)
و مى‏گویند: «به حق ایمان آوردیم.» ولى چگونه مى‏توانند از فاصله دور به آن دسترسى پیدا کنند.
این آیه دسترسى به ایمان [از جمله مهدى] از مکان دوردست را ناممکن مى‏داند.
طبرسى در مجمع البیان پس از تفسیر آیه مى‏نویسد: این مربوط به جنگ بیداء [خروج سفیانى در آستانه قیام مهدى علیه‏السلام ] و خسف آن است؛ بدین بیان که، سپاه سفیانى به هنگام رویایى با سپاه مهدى علیه‏السلام مى‏گویند: «آمنا به»، اما خداوند مى‏فرماید: «انى لهم التناوش من مکان بعید». چگونه ممکن است این ایمانى که زمان آن منقضى شده است، به حال آنان نفعى داشته باشد.(42)
خلاصى خود قرار دادند و ایمان اضطرارى که از روى خوف و وحشت باشد، ارزشى نخواهد داشت.
در مجموع مى‏توان از این آیه استفاده کرد که اگر ایمان به مهدى علیه‏السلام واقعى [از جاى نزدیک و قرب ولایى [باشد، مى‏تواند عاملى براى دسترسى به آن حضرت باشد. اما چنان چه ایمانى باشد، ظاهرى و [از مکان بعید، و دور از محبت و ولایت] اثرى نخواهد بخشید.
2 ـ آیه تغییر، که مى‏فرماید:
«ان الله لا یغیر ما بقوم حتى یغیروا ما بانفسهم»(43)
علامه طباطبایى مى‏نویسد: بین نعمت‏هاى الهى که به انسان داده شده است و بین حالات نفسانى انسان تلازم برقرار است. اگر انسان بر مبناى فطرت گام برداشت و ایمان و عمل صالح را کسب نمود، نعمت دنیا و آخرت در پى خواهد داشت، اما اگر خودشان احوال خود را تغییر دهند، خداى سبحان نیز نعمت‏ها را دگرگون مى‏سازد.
ممکن است از آیه استفاده عموم نمود و گفت: بین حالات نفسانى انسان و بین اوضاع خارجى نیز تلازم وجود دارد؛ خواه نسبت به امور خیر باشد یا شر. بدین معنا که اگر جامعه‏اى بر ایمان و اطاعت و شکر نعمت بودند، نعمت‏هاى ظاهرى و باطنى به آن‏ها روى مى‏آورد و تا زمانى که حال خود را تغییر نداده‏اند باقى است، ولى زمانى که وضع خود را دگرگون ساخته و فکر و فسق را برگزیدند، نعمت از آنان بازپس گرفته مى‏شود.(44)
اصلاحى در جامعه، مى‏تواند، نویدى بر اسباغ نعمت الهى ظهور و حضور باشد.
3 ـ آیه ایمان و تقوا: چنان که مى‏فرماید:
«و لو ان اهل القرى آمنوا و اتقوا لفتحنا علیهم برکات من السماء و الارض».(45)
این آیه بیانگر این است که اگر افراد جامعه، خود را از رذایل اخلاقى، فکرى و عملى پاک سازند و با ایمان آوردن به مبدأ، معاد، و دیگر امور، تقواى الهى پیشه کنند، همه درهاى رحمت و برکت خداوند به روى آنان گشوده خواهد شد. شکى نیست که ظهور حضرت نیز یکى از مصادیق برکت است.
البته این مسئله مستلزم ایمان جمعى و نوعىِ جامعه است و رسیدن به این درجه از ایمان هر چند در جوامع بزرگ و آلوده به کفر تا حدود زیادى محال مى‏نماید، اما در جوامع ایمانى و براى کسانى که ادعاى محبت و ولایت دارند، کارى ممکن و لازم است.
4 ـ آیه یأس: مى‏فرماید:
«حتى اذا استیأس الرسل و ظنوا انهم قد کذبوا جائهم نصرنا».(46)
در روایات نیز به مسأله یأس اشارت شده است:
«ان هذا الامر لا یأتیکم الا بعد ایاس...».(47)
این امر (ظهور) نمى‏آید شما را مگر پس از ناامیدى.
با این تفاوت که مفاد آیه، بیانگر یأس انبیا از گرویدن مردم، به دلیل تکذیب آنان است و مضمون روایت ناامیدى مردم از سامان‏پذیرى امور حکایت دارد، ولى هر دو سوى قضیه، به یک امر بازمى‏گردد و آن هم مهیا شدن نصرت الهى براى مؤمنان و نابودى دشمنان است. اگر در داستان انبیاى غضب و عذاب الهى براى یارى مؤمنان است، ارمغان ظهور مهدى علیه‏السلام ، نیز پیروزى مؤمنان بر جباران و ستمکاران و عاصیان است.
5 ـ آیه نصر: مى‏فرماید:
«ام حسبتم ان تدخلوا الجنّة و لما یأتِکم مثل الذین خلوا من قبلکم مستهم البأساء و الضراء و زلزلوا حتى یقول الرسول و الذین آمنوا متى نصر اللّه الا ان نصر اللّه قریب».(48)
ایمان آورده بودند، گفتند: پس یارى خدا کى خواهد آمد؟ آگاه باشید یارى خدا نزدیک است.
این آیه ضمن این که مى‏فهماند، بهشت و از جمله بهشت حکومت مهدوى را به راحتى نمى‏دهند، بلکه آمیخته با مشکلات و نارسایى‏هاى بیرونى چون فقر و ناامنى و کمبودهاى درونى چون بیمارى و امثال این‏ها است، بیانگر این حقیقت است که دست‏یابى به رفاه، آسایش، امنیت و پیروزى، در گرو خواست عمومى است. تا بدان‏جا که پیامبر یک امّت نیز مى‏باید در پس یک سلسله حوادث آزار دهنده و به قول قرآن زلزله‏اى دهشت‏زا و اضطراب آفرین، به همراه امتش دست به تضرع و دعا بردارد و از خدا تقاضاى نصر نماید.
این یک استغاثه عمومى است که در موارد بسیار سخت لازم مى‏باشد و همان گونه که پیش از این نیز یادآور شدیم، امام صادق علیه‏السلام پس از نقل انتظار بنى‏اسرائیل از موسى علیه‏السلام فرمود:
«هکذا انتم لو فعلتم لفرج اللّه عنا، فاما اذ لم تکونوا فان الامر ینتهى الى منتهاه».
همچنین شما اگر چنین کنید، خداوند فرج ما را مى‏رساند و اگر مانند آنان نباشید، امر (فرج) به زمان معین خود موکول مى‏شود.(49)
و منجى است.

نتیجه ‏گیرى

از آن چه گذشت، چنین استفاده مى‏شود که عمده‏ترین وظیفه هواخواهان براى زمینه‏سازى امر ظهور و تعجیل در فرج عبارت است از:
1 ـ دعا با شرائط ویژه؛ «و اکثروا الدعاء بتعجیل الفرج، فان ذلک فرجکم»
2 ـ ایمان و تقوا؛ «و لو ان اهل القرى آمنوا و اتقوا لفتحنا علیهم برکات من السماء و الارض»
3 ـ دورى از گناه؛ «فما یحبسنا عنهم الا ما یتصل بنا مما نکرهه»
4 ـ تقرب؛ «و قالوا آمنا به و انى لهم التناوش من مکان بعید»
5 ـ نومیدى؛ «ان هذا الامر لایأتیکم الا بعد ایاس»، و «فانه انما یجیى‏ء الفرج على الیأس و قد کان الذین من قبلکم صباحا و مساءً».
6 ـ انتظار واقعى؛ «اذا افتقدوا حجة‏اللّه فلم یظهر لهم وحجب عنهم فلم یعلموا بمکانه فعندها فلیتوقعوا الفرج صباحا و مساءً».
7 ـ دعوت به دین خدا؛ «المنتظرون لظهوره... اولئک المخلصون حقا و شیعتنا صدقا و الدعاة الى دین اللّه سرا و جهرا»
8 ـ همدل شدن دوستان؛ «و لو ان اشیاعنا و فقهم اللّه على اجتماع من القلوب فى الوفاء بالعهد علیهم، لما تأخر عنهم الیمن بلقائنا و لتعجلت لهم السعادة بمشاهدتنا»
9 ـ سازماندهى و آماده شدن
10 ـ تشکیل حکومت تمهیدى

_{پی نوشت ها:}

_{1. بحارالانوار، ج 53، ص 189.

2. قصص / 5.

3. انبیاء / 105.

4. اعراف/ 187.

5. رک: بحار الانوار، ج 53، ص 2.

6. احزاب / 63.

7. شورى / 18.

8. رک: بحار الانوار، ج 53، ص 2.

9. رک: البرهان فى علامات آخرالزمان، ص 78؛ منتخب الاثر، ص 310؛ ینابیع المودة، ج 3، ص 115.

10. آل عمران / 104.

11. نور / 21.

12. توبه / 67.

13. رک: صافى گلپایگانى، لطف اللّه، منتخب الاثر، ص 334.

14. رک: بحارالانوار، ج 52، ص 97.

15. رک: بحارالانوار، ج 52، ص 98.

16. رک: بحارالانوار، ج 52، ص 113.

17. رک: بحارالانوار، ج 53، ص 177، و الزام الناصب، ج 2، ص 467.

18. رک: بحارالانوار، ج 52، ص 91، و ج 52 ص 113.

19. هود / 93.

20. ر.ک: بحارالانوار، ج 52، ص 129؛ اعراف / 71.

21. رک: بحارالانوار، ج 52، ص 129.

22. رک: بحارالانوار، ج 52، ص 122.

23. رک: بحارالانوار، ج 52، ص 122.

24. رک: بحارالانوار، ج 52، ص 95.

25. رک: بحارالانوار، ج 52، ص 122، و یوم الاخلاص، ص 203.

26. رک: بحارالانوار، ج 52، ص 92، و حایرى یزدى (بارحینى)، الزام الناصب، ج 1، ص 428.

27. رک: بحارالانوار، ج 52، ص 111.

28. رک: بحارالانوار، ج 52، ص 129 و 110.

29. رک: البرهان فى علامات مهدى آخرالزمان، ص 147.

30. رک: بحارالانوار، ج 52، ص 131.

31. ر.ک: مطهرى، مرتضى، قیام و انقلاب مهدى، ص 68.

32. رک: مکارم شیرازى، ناصر، حکومت جهانى مهدى علیه‏السلام ص 80 تا 83.

33. رک: مکارم شیرازى، ناصر، حکومت جهانى مهدى علیه‏السلام ، ص 100.

34. رک: بحارالانوار، ج 53، ص 96.

35. غافر / 60.

36. بقره / 186.

37. رک: بحارالانوار، ج 53، ص 96.

38. رک: بحارالانوار، ج 53، ص 189.

39. ندب و ندبه به معناى دعوت، و غوث اغاثه به معناى یارى خواستن است. رک: المصباح المنیر، ندب و غوث.

40. رک: بحارالانوار، ج 102، ص 107.

41. سباء / 52.

42. رک: طبرسى، فضل بن الحسن، مجمع البیان، ج 4، 398، تفسیر صافى، ج 4، 227.

43. رعد / 11.

44. رک: طباطبایى، محمد حسین، تفسیر المیزان، ج 11، ص 213 ـ 314.

45. اعراف / 96.

46. یوسف / 110.

47. ر.ک: بحارالانوار، ج 52، ص 111.

48. بقره / 214.

49. ر.ک، بحارالانوار، ج 52، ص 131.}