نایبان خاص امام‌ زمان چه کسانی بودند؟

در دوران غیبت کبرا که دوره آماده‌سازی مردم برای غیبت کبرا بوده است، امام عصر دارای نواب و وکلای چهارگانه‌ای بوده که به واسطه آنها شیعیان خود را مورد تفقد قرار می‌داده است و زمام امور شیعیان را به واسطه این چهار نفر یکی پس از دیگری، در دست داشته است. این چهار انسان بزرگ در طول نیابت خود وظایفی را به عهده داشتند. عمده‌ترین وظایف این افراد عبارت بود از:
1. انتقال سؤال‌ها و مشکلات مردم به محضر امام زمان و رساندن جواب آن حضرت به مردم؛
2. برطرف‌کردن مشکلات علمی، اقتصادی و اجتماعی شیعیان؛[1]
3. سازماندهی وکلا و اخذ و توزیع اموال متعلق به امام در میان مردم؛[2]
4. مبارزه با مدّعیان دروغین نیابت و وکالت امام مهدی علیه السلام؛[3]
5. مسئولیت‌های خاص دیگری که از سوی امام زمان بر عهده آنان گذاشته می‌شد.

اینک به‌طور مختصر به معرفی آنها می‌پردازیم:
1. عثمان‌بن‌سعید مروی
وی به قبیله «بنی عمروبن‌عامر» منسوب بوده است و از یازده‌سالگی افتخار خدمت‌گزاری به خاندان رسالت را داشته و از اصحاب امام هادی و امام عسکری علیهماالسلام به‌شمار می‌رفت. او را به دلیل شغلش سمان (روغن فروش)[۴] و به دلیل محل سکونتش عسکری نیز می‌نامند.
وی وکیل مخصوص امام هادی و امام عسکری علیهماالسلام و آن‌چنان مورد وثوق و اطمینان آن حضرت بود که درباره وی و فرزندش «محمدبن‌عثمان» فرمودند: «عمری و فرزند او مورد وثوق من هستند، هرچه از من به شما نقل کنند حقیقتی است که از من شنیده‌اند و نقل می‌نمایند؛ هر دو نفر آنها، مورد اعتماد من هستند، به سخنان ایشان گوش فرا دهید و دستوراتشان را اجرا کنید».[۵]
عثمان‌بن‌سعید، از معدود افرادی بود که در شرایط خاص آن زمان، از طرف امام اجازه داشت که حضرت مهدی علیه‌السلام را در خانه حضرتش به‌طور مکرر زیارت کند. وی در سال 300 هـ.ق. وفات یافت.

2. محمد‌بن‌عثمان
محمد فرزند اولین نایب و وکیلی است که از طرف امام عصر انتخاب شده است.[۶] وی زمان امام عسکری علیه‌السلام را درک نموده است. دوران نیابت و سفارتش طولانی‌تر از او بود و همواره نامه‌های شیعیان را به حضور امام زمان رسانیده و پاسخ کتبی آنها را باز می‌گرداند.
محمدبن‌علی‌بن‌الاسود قمی گوید: محمدبن‌عثمان، قبری برای خودش تهیه کرد، علتش را پرسیدم، گفت: «از جانب امام‌ مأمورم که کارهایم را جمع‌ و جور کنم». دو ماه بعد از این واقعه دار دنیا را وداع گفت.[۷]
محمدبن‌عثمان، در حدود 50 سال عهده‌دار نیابت بود و در سال 304 یا 305 هـ.ق. درگذشت.

3. حسین‌بن‌روح نوبختی
حسین‌بن‌روح از خاندان نوبخت و اصالتاً ایرانی بود که در بغداد رحل اقامت افکنده بود. وی در روزگار خویش به عقل و درایت اشتهار یافت. حسین‌بن‌روح از نزدیکان و رازداران محمدبن‌عثمان، نایب دوم، بود و به فرمان امام عصر بعد از وفات محمد، نیابت امام‌ را به عهده داشت.
وقتی بیماری محمد‌بن‌عثمان شدت یافت، گروهی از بزرگان و معروفان شیعه، خدمتش رسیده از جانشین خود سؤال نمودند، جواب داد:
«حسین‌بن‌روح جانشین من و وکیل مورد اعتماد حضرت صاحب‌الامر علیه‌السلام است و در کارها به وی رجوع کنید. من از جانب امام مأمورم که حسین‌بن‌روح را به نیابت منصوب گردانم».[۸]
وی در ماه شعبان 326 هـ.ق. از دنیا رفت.

4. علی‌بن‌محمد سَمُری
چهارمین و آخرین نایب و سفیر امام زمان علی سَمُری یا سِیْمُری است، که امام به خود او نوشته و دستور داده که تو، آخرین نایب مخصوص من هستی، دیگر نباید کسی را به‌جای خود معرفی کنی.
احمدبن‌ابراهیم گوید: روزی علی‌بن‌محمد سمری بدون مقدمه گفت: خدا «علی‌بن‌بابویه قمی» را رحمت کند، حاضرین تاریخ این کلام را یادداشت نمودند. بعداً خبر رسید که علی‌بن‌بابویه، در همان روز از دنیا رفته است. خود سمری نیز،‌ در سال 329 وفات نمود.[۹]

---

^{پی‌نوشت‌ها
۱. منتخب‌الأثر، لطف‌الله صافی، ص484ـ495.
۲. نواب اربعه، عباس راسخی نجفی، ص44.
۳. سیره پیشوایان، مهدی پیشوایی، ص689.
۴. او، در ظاهر، روغن می‌فروخت، درحالی‌که در اصل، حقوق شرعی را که به دستش می‌رسید، در ظرف روغن می‌گذاشت و به خدمت امام هادی علیه‌السلام و بعد از ایشان به خدمت امام حسن عسکری علیه‌السلام می‌برد.
۵. سفینة‌النجاة، محدث قمی، ج2، ص158.
۶. ر.ک: نواب اربعه، عباس راسخی نجفی، ص۷۴.
۷. بحارالانوار، علامه مجلسی، ج51، ص351.
۸. همان‌ مأخذ، ص355.
۹. بحارالانوار، علامه مجلسی، ج51، ص360.}