چرا در قرآن کریم مردان بیشتر از زنان مخاطب خداوند هستند

در اکثر مواردی که در قرآن از خطاب‌های مذکر استفاده شده است، زنان و مردان همه با هم مورد نظر خداوند بوده‌اند، مگر مواردی که خطاب مخصوص مردان باشد.

برای کسی که با ادبیات و مختصات زبان عربی آشنا نیست، ممکن است پرسش‌ها و ابهام‌های گوناگونی در ارتباط با سبک بیانی قرآن ایجاد شود و این ابهام‌ها موجب و موجد شبهات بنیادی‌تری در عرصه هستی‌شناسی، انسان شناسی، ارزش‌شناسی و معرفت‌شناسی اسلام گردد.

طبیعتا آشنا شدن با سبک بیانی قرآن، که همان سبک بیانی عرب فصیح و اصیل است، بر بسیاری از برداشت‌های نادرست از آیات قرآن و احیانا پندارهای باطلی که به این کتاب آسمانی نسبت داده شده و می‌شود، خط بطلان خواهد کشید.

بدون شک قرآن کریم در قالب زبان عربی نازل شده است و ممکن نیست که از چارچوب‌های شناخته شده و اصیل عرب زبانان، خارج شود و باید به ملزومات و مختصات این زبان وفادار بماند تا مخاطبانش بتوانند به مقاصد او راهیابند و آموزه‌هایش را فهم کنند. اگر جز این باشد، حتی برای مخاطبان نخستین خود هم نامفهوم خواهد بود و به طریق اولی برای مخاطبان بعدی و به ویژه مخاطبان غیر عرب نامفهوم‌تر خواهد ماند.

یکی از پرسش‌ها و ابهام‌هایی که فروان مورد توجه قرار می‌گیرد و برداشت‌های نادرستی را، خصوصا برای خانم‌های متدین و علاقه‌مند به ارزش‌های دینی، ایجاد می‌کند و همین برداشت‌ها در بسیاری از مواقع دست‌آویز بدخواهان و کج اندیشان برای نکوهش اسلام و معرفی آن به عنوان یک دین زن ستیز و نامهربان با جنس زن می‌شود، این است که ظاهرا خطابات قرآن در بسیاری از موارد، متوجه مردان است و گویی اصلا زنان را به حساب نیاورده و برای آن‌ها ارزشی قائل نشده است و زنان را طفیل وجود مردان در نظر گرفته است.

استفاده مکرر قرآن از ضمایر و کلمات مخصوص مذکر به عنوان یکی از دلائل برجسته بر این مدعا بیان شده است. مثلا در هیچ کجا خطاب «یا ایتها اللاتی آمنن» نیامده است و همه جا گفته شده «یا ایها الذین آمنوا». یا در جریان بازگویی قصه حضرت مریم‏علیهاالسلام در سوره مبارکه تحریم آمده است: «وَ مَرْیَمَ ابْنَتَ عِمْرانَ الَّتی‏ أَحْصَنَتْ فَرْجَها فَنَفَخْنا فیهِ مِنْ رُوحِنا وَ صَدَّقَتْ بِکَلِماتِ رَبِّها وَ کُتُبِهِ وَ کانَتْ مِنَ الْقانِتینَ؛ و همچنین به مریم دختر عمران که دامان خود را پاک نگه داشت، و ما را از روح خود در آن دمیدیم او کلمات پروردگار و کتابهایش را تصدیق کرد و از مطیعان فرمان خدا بود» (تحریم/12) و نمی‏فرماید: "وَ کانَتْ مِنَ القانِتات". و نظائر بی‌شمار دیگر...

چنان که گفتیم این برداشت ناصحیح از ظواهر قرآن ناشی از ناآشنا بودن با مختصات زبان عربی است.

در زبان عربی وقتی بخواهند جمعی، که همه از زنان هستند را مخاطب قرار دهند از ضمایر و اسم‌های اشاره و دیگر خطابات مؤنث استفاده می‌کنند، اما اگر جمع مورد نظر، مرد باشند یا مردان و زنان همه با هم مورد خطاب قرار گیرند، از ضمایر و خطابات مذکر استفاده می‌شود.

بنابراین در اکثر مواردی که در قرآن از خطابات مذکر استفاده شده است، زنان و مردان همه با هم مورد نظر خداوند بوده‌اند، مگر مواردی که خطاب، مخصوص مردان باشد. بنابراین خطاب «یا ایها الذین آمنوا» در اکثر موارد اهل ایمان، اعم از مرد و زن، را مخاطب قرار داده است.

کلماتی مانند «المؤمنین»، «الصالحین»، «المستغفرین» و «الحامدون»، هم شامل مردان است و هم شامل زنان.

در برخی از روایات آمده است که همین توهم برای برخی از زنان در زمان پیامبر اکرم (ص) هم پیش آمده بود و به عنوان اعتراض، مانند همین تردید را به پیامبر عرضه کردند و پیامبر نیز همین پاسخ را برای آن‌ها بیان کردند و آیه 35 سوره احزاب هم برای دلجویی و اطمینان قلب آن‌ها نازل شد.

از این رو هرچند قرآن کریم در بعضی سوره‏ها مثل آل عمران، ارزش‌های معنوی و اخلاقی را با الفاظ مذکر آورده و مثلا می‏فرماید: «الصَّابِرینَ وَ الصَّادِقینَ وَ الْقانِتینَ وَ الْمُنْفِقینَ وَ الْمُسْتَغْفِرینَ بِالْأَسْحارِ؛ آنها که (در برابر مشکلات، و در مسیر اطاعت و ترک گناه،) استقامت مى‏ورزند، راستگو هستند، (در برابر خدا) خضوع، و (در راه او) انفاق مى‏کنند، و در سحرگاهان، استغفار مى‏نمایند» (آل عمران/17)

اما در سوره احزاب مشخص می‏کند که در این فضائل، زن و مرد همتای هم هستند و به هر دو صنف استقلال می‏دهد و می‏فرماید: «إِنَّ الْمُسْلِمینَ وَ الْمُسْلِماتِ وَ الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ الْقانِتینَ وَ الْقانِتاتِ وَ الصَّادِقینَ وَ الصَّادِقاتِ و...؛ به یقین، مردان مسلمان و زنان مسلمان، مردان با ایمان و زنان با ایمان، مردان مطیع فرمان خدا و زنان مطیع فرمان خدا، مردان راستگو و زنان راستگو و...» (احزاب / 35)

بنابراین اگر درباره حضرت مریم ‏علیها السلام «وَ کانَتْ مِنَ القانِتین» فرموده است نه برای آن است که ما «قانتات» نداریم، چون صریحاً در سوره احزاب فرموده است «وَالقانِتینَ وَالْقانِتاتِ»، بلکه برای حفظ و رعایت فرهنگ محاوره است که در فرهنگ محاوره‏ای و ادبیات رایج عربان و بسیاری از دیگر زبان‌ها، مردها بر زن‌ها مقدم داشته می‏شوند و این تقدم، جنبه اعتباری دارد نه جنبه حقیقی و ارزشی. علاوه بر این، خود قرآن کریم بیان فرموده که من با جان انسا‌ن‌ها سخن دارم و عهده دار تربیت دل و روح انسان‌ها هستم و روشن است که روح و دل انسان‌ها نه مذکر است و نه مونث.

برای تفصیل بیش‌تر به کتاب «زن در آیینه جلال و جمال»، اثر آیت اللَّه جوادی آملی، ص 98 مراجعه شود.