پویائی فقه

(بسم الله الرحمن الرحیم)

پویایی

مقدمه:

در عصر کنونی با بوجود آمدن پدیده های نو و پیچیده که بعضاً باعث ایجاد شبهات دینی وعقلی[در بینش غیردینی] در ذهن انسان ها گردیده است، وجود مکانیزم های تحلیلی[متناسب با اندیشهای انسانی] و فکری ،متناسب با این شبهات جهت رفع ابهام و بلاخره قابل فهم و درک نمودن آنها برای بشریت به امری حیاتی و مهم تبدیل شده است.

فقه و احکام دینی از این امر کلی مستثنی نیستند. اما اینکه در دین چه چیزی توان پاسخگویی در زمان واحد و متناسب با تغییرات شرایط را داشته باشد، بحثی است که عمر آن به بلندای بقای فقه اسلامی می باشد.

فقه اسلامی به اذعان صاحبنظران و علماء اسلام و در اصل به ادعای خود قرآن و شریعت ، که اسلام را دینی برای تمام اعصار معرفی می کنند دارای چنین خاصیتی است. بلکه فقه پویا که همانا سازگاری با زمان و مکان یا همان پویایی فقه است، راه حل برون رفت از مشکلات پدید آمدۀ جدید در امر پاسخگویی و شبه زدایی می باشد. و در یک کلام فقه پاسخگو (فقه پویا)برآورده کننده نیازهای بشر امروزی است.

تعریف:

فقه سنتیß از دیدگاه صاحب نظران مراد از فقه سنتی ، پیروی از روش و اسلوب سلف صالح و فقها و فرزانگان گذشته است.

فقه پویاß به معنای آن است که احکام شرعی به گونه ای استنباط گردد که پا به پای تحولات و پیشرفت های دانش و نیازهای بشری باشد.(کتاب فقیهان و زمان و مکان / موسسه نشر و تنظیم آثار امام راحل(ره) / جلد ۵/ صفحه ۶۹)

اینک به نقش زمان و مکان در پویایی فقه سنتی می پردازیم.

نقش زمان و مکان در پویایی فقه سنتی

زمان و مکان دو عنصر تعیین کننده در اجتهادند ، یعنی هر زمان و مکانی دارای خصوصیات و ویژگی هایی است که با آن ویژگی ها موضوع تغییر کرده و در نتیجه حکم پیشین نیز تغییر می کند. مثلآً مسأله ای که در زمان های گذشته حکم ویژه ای داشته است ، ممکن است در روابط حاکم بر سیاست ، اجتهاد و اقتصاد یک نظام جدید حکم جدیدی پیدا کند. بدین معنا که با شناخت دقیق روابط اقتصادی ، اجتماعی ، سیاسی یا... همان موضوع واقعاً صورت موضوع جدیدی را پیدا کند و قهراً حکم جدیدی می طلبد.

فقه امامیه و پیشرفت آن با زمان

فقه امامیه از آن جهت که دارای اجتهادی مستمر است و عقل در آن از سهم بسزایی برخوردار می باشد ، لذا همواره در درون خود با توسعه و تکامل همه جانبه همراه بوده است.

نظریات امام خمینی (ره) پیرامون فقه سنتی

ابتدا به طور جزئی به ارکان اجتهاد از منظر امام(ره) و سپس به بیان بخشی از نظرات ایشان پیرامون پویایی فقه می پردازیم:

ارکان اجتهاد از منظر امام راحل(ره):

۱-تعمق در استدلال برای حکم شناسی

۲-تلاش در جهت تبیین کامل موضوع (که نخستین گام در تحقق اجتهاداست)

توضیح شهید صدر در مورد ارکان فوق:

شهید صدر از رکن نخست به «حرکت عمودی» و از رکن دوم به «حرکت افقی» در اجتهاد تعبیر کرده اند.

نظر امام راحل در مورد اختلاف نظر علماء با وجود تتبع و صاحب نظر بودن هر کدام خود طلیعه ای بسوی پویایی فقه است ،پاره ای از بیانات ایشان به این شرح است;

ایشان در مورد اختلاف نظر علماء بر سر مسائل فقهی می فرمایند: «کتاب های فقهای بزرگوار اسلام پر است از اختلاف نظرها و اختلاف سلیقه هایی که بین فقها و علماء در زمینه های مختلف نظامی ، فرهنگی ، سیاسی ، اقتصادی و عبادی، تا آنجا که در مسائلی که ادعای اجماع شده است قویاً و یا اقوال مختلف وجود دارد... آیا می توان تصور نمود که چون فقها با یکدیگر اختلاف نظر داشته اند (نعوذبالله) خلاف حق و خلاف دین خدا عمل کرده اند؟ هرگز ... چرا که نیاز عملی به این بحث ها و مسائل است ... اگر بعضی از مسایل در زمان های گذشته مطرح نبوده است و یا موضوعیت نداشته است ، فقها امروز باید برای آنها فکری بنمایند. لذا در حکومت اسلامی همیشه باید باب اجتهاد باز باشد و طبیعت انقلاب و نظام همواره اقتضاء می کند که نظرات اجتهادی – فقهی در زمینه های مختلف ولو مخالف با یکدیگر آزادانه عرضه شود و کسی توان و حق جلوگیری از آن را ندارد».(صحیفه نور / صفحه ۷۴)

امام (ره) در مورد اجتهاد مصطلح در حوزه ها اینگونه نظر می دهند که:« اجتهاد مصطلح در حوزه ها کافی نیست بلکه اگر یک فرد اعلم در علوم معهود حوزه ها هم باشد ، ولی نتواند مصلحت جامعه را تشخیص دهد و در زمینه اجتماعی و سیاسی فاقد بینش صحیح و قدرت تصمیم گیری باشد ، این فرد در مسائل اجتماعی و حکومتی مجتهد نیست».(صحیفه نور /ج ۲۱/صفحه ۴۷)

همچنین در مورد مواجهه با مسائل فرهنگی ، هنری ،طب و... می فرمایند:«در مسائل فرهنگی و برخورد با هنر به معنای اعم همچون عکاسی ، نقاشی ، مجسمه سازی ، موسقی ، تأتر ، سینما و... و در حل معضلات طبی همچون پیوند اعضای بدن که همه اینها گوشه ای از هزاران مسأله مورد ابتلای مردم در حکومت است ، فقهای امروز باید برای آن فکری بنمایند».(صحیفه نور /جلد۲۱/صفحه ۴۶)

دقت نظر امام (ره) در مورد تعمق در حکم شرعی توسط فقها:

از بررسی مطلب و مسائل سابق بدست می آید که منظور امام خمینی (ره) از تأکید و پافشاری بر فقه سنتی همان "لزوم تعمق و تدقین " در حکم شناسی است ولی نباید از این مسأله غافل شد که استفاده و بکارگیری فقه پویا موجب در نظر گرفتن نقش زمان و مکان در فقه و موضع شناسی دقیق و مکان شناسی درست است.

حال نمونه ای از ماحصل پویایی فقه;

ولایت فقیه ماحصل پویایی فقه

اگر پویایی در درون فقه شیعه نبود، هرگز امام راحل (قدس سره) موفق نمی شد در عصری که مکاتب مختلف با داعیه های فراوان خودنمایی می کردند ، بر آنان غلبه یافته و با ارائه نظریۀ متقن ولایت فقیه اقدام به تأسیس حکومت نماید.

قابلیت جمع بین فقه سنتی و پویا

فقه اسلامی از درون خود و فی نفسه پویا و متحرک است ، به گونه ای که قابلیت انطباق با تمام مقتضیات زمان و مسائل مستحدثه را داراست.

لکن طبیعی است که برای بهره گیری از پویایی فقه اسلام وجود فقیهی جامع لازم است ، فقیهی همچون امام راحل(ره) که علاوه بر احراز همه شرائط اجتهاد ، از اوضاع و شرائط جهانی و نیز زمان و خصوصیات صدور روایات آگاهی کامل داشته باشد.

تعبیر مقام معظم رهبری از فقه سنتی و پویا:

نظر مقام معظم رهبری (مدظله) در این باره می تواند راه گشا باشد، ایشان می فرمایند:

«ما دو فقه یکی سنتی و دیگری پویا نداریم ، فقه پویا همان فقه سنتی ماست ، پویاست یعنی علاج کنندۀ مشکلات انسان و پاسخگوی حوادث واقعه است و سنتی است یعنی دارای شیوه و متدی است که بر طبق آن «اجتهاد» انجام می گیرد و این شیوه قرنها معمول بوده و کارایی خود را نشان داده است...» (سخنرانی در مراسم بیعت فضلاء و طلاب /حوزه علمیه مشهد /سال 1368)

نتیجه گیری:

فقه پویا یک نظریه نیست ، بلکه یک فرایند عالمانه در اجتهاد است که با مقتضیات زمان و مکان هماهنگی کامل دارد. و در صورت عملی شدن و بهرمندی صحیح و حکیمانه از آن توسط حوزه های علمیه و علماء شیعه می تواند پاسخگوی تمامی نیازهای شرعی مسلمین باشد.

منابع:

وب سایت

-پایگاه اطلاع رسانی حوزه به آدرس " http://www.hawzah.net"

-سایت تبیان به آدرس " www.hawzah.net"

کتاب

-صحیفه نور امام خمینی (قدس سره)