پدر علم شیمی جهان شاگرد مکتب جعفری

امام ششم شیعیان جهان، امام صادق(ع) با توجه به برهه‌ای که در آن زندگی می کردند، در تاریخ تمدن و علوم اسلامی نقش اساسی داشتند. تأسیس دانشگاه بزرگ علوم اسلامی، تربیت اساتید برجسته در رشته‌های مختلف، برگزاری مناظرات علمی جهت اثبات برتری علوم اسلامی بر سایر علوم و فعالیت‌های متعددی از این قبیل، از جمله آن‌هاست، برای روشن‌تر شدن موضوع مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات به چند نمونه به طور گذرا اشاره کرده است که در ادامه می‌آید:

*کلام بزرگان در مورد امام صادق(ع)

اگر بخواهیم نقش واقعی آن حضرت را در تمدن و علوم اسلامی مورد ارزیابی قرار دهیم، بی‌تردید بهترین راه، توجه به فرمایشات بزرگان است. شیخ مفید می‌نویسد: به قدری علوم از آن حضرت(ع) نقل شده که زبانزد مردم گشته و آوازه آن، همه جا پخش شده است و از هیچ یک از افراد خاندان او، به اندازه او علم و دانش نقل نشده است. 

مالک پیشوای فرقه مالکی می‌گوید: در علم و عبادت و پرهیزگاری، برتر از جعفر بن محمد، هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و به قلب هیچ بشری خطور نکرده است، ابوحنیفه پیشوای مشهور فرقه حنفی که دو سال از کلاس درس امام صادق(ع) بهره‌مند شده بود، در این باره می‌گوید: «لولا السنتان لهلک نعمان»؛ اگر آن دو سال نبود، نعمان (ابوحنیفه) هلاک می‌شد و نیز در مناسبت‌های مختلف می‌گفت: من دانشمندتر از جعفر بن محمد ندیده‌ام. 

«ابو بحر جاحظ» از دانشمندان قرن سوم، می‌گوید: جعفر بن محمد کسی است که علم و دانش او جهان را پر کرده است، کلامی که نقل شد تنها گوشه‌ای از فرمایشات بزرگان بود که بنا به اختصار بحث، بیان شد، با توجه به این گفته‌ها و نوشته‌ها، به خوبی می‌توان نقش امام صادق(ع) را نه تنها در تمدن اسلامی بلکه در تمدن جهانی جویا شد.

*مناظرات پیشوای مذهب جعفری

مناظرات آن حضرت بهترین عامل رشد علمی بود که منجر به پویایی تمدن اسلامی می‌شد، زیرا عصر امام صادق(ع) عصر برخورد اندیشه‌ها و پیدایش فرق و مذاهب مختلف بود و در اثر تلاقی تمدن اسلامی با سایر تمدن ها،شبهات و اشکالات گوناگونی پدید آمده بود.

از این رو امام(ع) جهت حفظ و حراست از مرزهای فرهنگی تمدن اسلامی و معرفی معارف و علوم اصیل اسلامی، مناظرات متعددی با سران و پیروان این فرقه‌ها و تمدن‌ها داشت و طی آن‌ها با استدلالی استوار و منطقی متین، پوچی عقاید آنان و برتری مکتب اسلام را ثابت می‌کرد و به این ترتیب تمدن اسلامی را از گزند این گونه تهاجمات محافظت می‌کرد.  

*دانشگاه بزرگ امام صادق(ع) 

به عنوان مرکز تولید علوم مختلف در شکوفایی تمدن اسلامی نقش مهم داشت، امام صادق(ع) با توجه به فرصت سیاسی مناسبی که به وجود آمده بود، حوزه وسیع علمی و دانشگاه بزرگی تأسیس کرد و در رشته‌های مختلف علوم عقلی و نقلی آن روزه شاگردان بزرگ و برجسته‌ای تربیت کرد که تعداد آن‌ها را بالغ بر 4 هزار نفر نوشته‌اند.  

هر یک از این شاگردان، شخصیت‌های بزرگ علمی و چهره‌های درخشان بودند. به عنوان نمونه «هشام بن حکم» 31 جلد کتاب نوشته و «جابر بن حیان» نیز بیش از 200 جلد در زمینه علوم گوناگون به خصوص رشته‌های عقلی و طبیعی و شیمی تصنیف کرده بود که به همین خاطر، به عنوان پدر علم شیمی مشهور شده است. کتاب‌های جابر بن حیان ـ که بر گرفته از کلاس‌های درس امام(ع) بود ـ به زبان‌های گوناگون اروپایی ترجمه شد و نویسندگان تاریخ علوم همگی از او به بزرگی یاد می‌کنند.

امام صادق(ع) چنان که اشاره شد، در علوم طبیعی بحث‌هایی کرد و رازهای نهفته‌ای از خلقت را باز کرد که برای دانشمندان امروز نیز مایه اعجاب است. گواه روشن این امر کتاب پر ارج «توحید مفضل» است که امام(ع) آن را طی چند روز به «مفضل بن عمر کوفی» املا کرد، در دانشگاه امام صادق(ع) تنها کسانی که بعدها مذاهب فقهی را تأسیس کردند، شرکت نمی‌کردند، بلکه فلاسفه و طلاب فلسفه از مناطق دور و نزدیک در آن حاضر می‌شدند.

«حسن بصری» مؤسس مکتب فلسفی بصره و «واصل بن عطاء» مؤسس مذهب معتزله، از شاگردان این دانشگاه بودند که از زلال چشمه دانش آن حضرت سیراب می‌شدند، شاگردان امام صادق(ع) چنان که روشن شد، منحصر به شیعیان نبود، بلکه از پیروان سنت و جماعت و سایرین نیز از مکتب آن حضرت برخوردار می‌شدند.

از آنجایی که در این مختصر امکان بیان شرح حال یکایک این دانشمندان پرورش یافته دانشگاه عظیم امام صادق(ع) وجود ندارد، به ذکر اسامی بعضی از آن‌ها بسنده می کنیم. سفیان ثوری، شعبه، سفیان بن عیینه ابن جریح، موسی پسر ابو حنیفه، وهیب بن خالد، قطان، ابوعاصم، مؤمن طاق، هشام بن سالم، محمد بن مسلم، ابان بن تغلب و ... . 

با توجه به بحثی که مطرح شد می‌توان نتیجه گرفت که امام صادق(ع) سه نقش اساسی در تمدن و علوم اسلامی بر عهده داشتند.

1. معرفی و تبیین علوم اسلامی که برای این منظور دانشگاه بزرگی تأسیس کردند.

2. حفظ و حراست از حریم علمی و فرهنگی اسلام که برای نیل به این هدف از مناظرات آن حضرت می‌توان یاد کرد.

3. نشر و گسترش علوم اسلامی که در این راستا نیز پرورش 4 هزار شاگرد برجسته نقش بسزایی ایفا کرد.

*معرفی منابع برای مطالعه بیشتر:

1. هشام بن حکم مدافع حریم ولایت نوشته سید احمد صفایی.

2. اعلام الوری باعلام الهدی نوشته طبری.

3. الصواعق المحرقه نوشته ابن حجر هیتمی.

4. وفیات الأعیان، تحقیق دکتر احسان عباس.

5. فهرست مصنفی الشیعه، از نجاشی.