مقایسه پیامبر و امام از دیدگاه امام رضا (ع) (بخش اول)

بخش اول

چکیده

از روایات نقل شده از امام رضا علیه السلام، مقایسه پیامبر و امام و ذکر بیشتر صفات پیامبر براى امام استفاده مى شود. با کمک این روایات و تحلیل آنها ثابت مى شود که مقام امامت ویژه افرادى است که از بیشتر ویژگى هاى پیامبر برخوردار باشند. این گونه نیست که هر کسى با عنوان خلیفه و حاکم مسلمین و مانند آن، شایستگى جایگاه امامت را داشته باشد.

این نوشتار مى کوشد با روش اسنادى و تحلیلى با توجه به روایات نقل شده از امام رضا علیه السلام دیدگاه ایشان در مقایسه پیامبر و امام را بررسى کند. نتیجه بررسى این پژوهش آن است که میان پیامبر و امام صفات مشترکى وجود دارد؛ مانند بندگى، برگزیده و نصب شدن، عصمت، علم الهى، حجت الهى و خلافت الهى و لازم الاطاعه بودن. در کنار این اشتراک، پیامبر و امام از لحاظ چگونگى ارتباط با فرشته تفاوت نیز دارند. همچنین امام (از لحاظ امام بودن) از پیامبر(از لحاظ پیامبر بودن) برتر است.

کلیدواژه ها: صفات پیامبر، پیامبر، امام، صفات امام، امام رضا علیه السلام.

  مقدّمه

یکى از مباحث مهم عقیدتى، ارتباط پیامبر و امام است و آن اینکه آیا میان آنان شباهت و تفاوتى وجود دارد یا نه؟ اهمیت و ضرورت مسئله از این بابت است که هرگاه اثبات شود امام همانند پیامبر است و امام باید صفات پیامبر را داشته باشد، افراد خاصى که داراى این صفات باشند، مى توانند امام شوند و هر کسى نمى تواند عهده دار امامت شود. در روایات نقل شده از امام رضا علیه السلام نیز مقایسه میان پیامبر و امام، و بیان بیشتر صفات پیامبر براى امام دیده مى شود

از این رو، با کمک این روایات، ویژگى ها و معیارهاى جانشینان پیامبر صلى الله علیه و آله روشن مى شود و صلاحیت افرادى که داراى این ویژگى ها نبوده و پس از رسول خدا صلى الله علیه و آله عهده دار حکومت اسلامى شدند و به نام جانشینى ایشان حکومت را در دست گرفتند، زیرسؤال مى رود. ظاهرا امام رضا علیه السلام در زمان خویش که زمینه را براى طرح مباحث دینى فراهم دیدند، براى نشان دادن جایگاه امامت و به نوعى اظهار شایسته نبودن دیگران براى تصدى رهبرى در زمان حضور امام، بر بیان ویژگى هاى امام و ذکر بیشتر ویژگى هاى پیامبر براى امام تأکید داشتند.

     نگارنده با جست وجویى که در منابع گوناگون انجام داد، نوشته اى درباره این مسئله از دیدگاه امام رضا علیه السلام نیافت، از این رو، این تحقیق، پژوهشى نو به شمار مى رود. سؤال اصلى پژوهش این است که آیا مى توان پیامبر و امام را از دیدگاه امام رضا علیه السلام مقایسه نمود؟ سؤال هاى فرعى نیز عبارتند از: 1. اشتراک پیامبر و امام در چیست؟ 2. پیامبر و امام چه تفاوتى دارند؟ 3. آیا یکى از پیامبر و امام بر دیگرى برترى دارد یا نه؟

     این نوشتار براى پاسخ گویى به سؤالات یادشده، نخست معناى لغوى و اصطلاحى پیامبر و امام را بیان مى کند، سپس به اشتراک و ویژگى هاى مشترک پیامبر و امام مى پردازد و در پى آن، تفاوت پیامبر و امام را بیان مى کند و درپایان،برترى امام برپیامبر را ذکر مى کند.

1. تعریف پیامبر

در اصطلاح آیات و روایات، به پیامبر، «نبى» و «رسول» گفته مى شود. این دو اصطلاح در آیات به سه صورت به کار رفته است:  الف) در برخى از آیات، «نبى» و جمع آن به صورت «انبیاء» یا «نبیین» ذکر شده است؛ مانند: ـ «فَبَعَثَ اللّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَمُنذِرِینَ» (بقره: 213)؛  ـ «لَّقَدْ سَمِعَ اللّهُ قَوْلَ الَّذِینَ قَالُواْ إِنَّ اللّهَ فَقِیرٌ وَنَحْنُ أَغْنِیَاء سَنَکْتُبُ مَا قَالُواْ وَقَتْلَهُمُ الأَنبِیَاء بِغَیْرِ حَقٍّ.» (آل عمران: 181)

     ب) در برخى از آیات، «رسول» و جمع آن به صورت «رُسُل» ذکر شده است؛ مانند: ـ «یَوْمَ یَجْمَعُ اللّهُ الرُّسُلَ فَیَقُولُ مَاذَاأُجِبْتُمْ»(مائده:109)؛ ـ «وَلِکُلِّ أُمَّةٍ رَّسُولٌ فَإِذَا جَاء رَسُولُهُمْ قُضِیَ بَیْنَهُم بِالْقِسْطِ.»(یونس: 47)  ج) برخى از آیات، هر دو تعبیر را ذکر کرده است؛ مانند:ـ «وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِکَ مِن رَّسُولٍ وَلَا نَبِیٍّ» (حج: 52)؛ ـ «وَاذْکُرْ فِی الْکِتَابِ مُوسَى إِنَّهُ کَانَ مُخْلَصا وَکَانَ رَسُولاً نَّبِیّا.»(مریم: 51)

     «نبى» بر وزن فعیل به معناى فاعل، از ریشه «نبأ» (خبر) است.1 پس «نبى» در لغت به معناى خبردهنده است و به پیامبر، «نبى» مى گویند از این جهت که از خدا خبرمى دهد.2 برخى از لغت شناسان، هر خبرى را «نبأ» نمى دانند،3 بلکه خبرى مى دانند که داراى فایده بزرگ باشد و با آن، علم یا گمان غالب پیدا شود و اگر خبرى این سه شرط را نداشته باشد، «نبأ» نمى گویند.4 با توجه به این معنا، «نبى» شخصى است که خبر از فایده بزرگى مى دهد و با آن، علم یا گمان غالب به مفاد سخن او پیدا مى شود.

     «رسول» به نظر برخى، از ریشه «رِسل» به معناى برخاستن با تأنّى است و «رسول» به معناى برخاسته است. واژه «رسول» گاهى به «پیام» اطلاق مى شود و گاهى درباره «شخص پیام آور» به کار مى رود.5 به نظر برخى دیگر، «ارسال» به معناى فرستادن و تسلیط، و «رسول» به معناى فرستاده شده است.6 «رسول» در اطلاق قرآن کریم و روایات به معناى فرستاده و پیام آور است.7

    در تفاوت میان «نبى» و «رسول» دیدگاه هاى گوناگونى وجود دارد.8 برخى از بزرگان معاصر عقیده دارند که از لحاظ مفهومى گرچه بین معناى لغوى «نبوت» و «رسالت» اشتراکى نیست، لکن با توجه به لازمه رسالت، مفهوم «نبوت» از مفهوم «رسالت»، اعم است. لازمه رسالت که داشتن پیامى از طرف خداست، این است که رسول، از آن پیام باخبر باشد. از لحاظ مصداقى، از آیات و روایات استفاده مى شود که نسبت میان «نبى» و «رسول»، عموم و خصوص مطلق است.9 از این رو، هر «رسول»، «نبى» است، لکن هر «نبى» «رسول» نیست. برخى از بزرگان مانند علّامه طباطبائى در تفاوت «نبى» و «رسول» عقیده دارند:

نبى کسى است که صلاح زندگى و مرگ مردم را براى آنان روشن مى کند، چه از اصول دین باشد و چه از فروع آن و این روشنگرى بر اساس اقتضاى عنایت الهى به هدایت مردم به سعادتشان است. رسول، آورنده رسالت خاص مشتمل بر اتمام حجت است، به گونه اى که مخالفت با او هلاکت یا عقاب را به دنبال دارد، همان گونه که مى فرماید: «لِئَلاَّ یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ»(نساء: 165) و از سخن خدا در فرق میان این دو بیش از مفاد لفظشان به حسب مفهوم، چیزى فهمیده نمى شود. و لازمه این فرق، آن است که میان خدا و بندگانش براى نبى، شرافت علم به خدا و آنچه نزد اوست، وجود دارد.10

در روایتى از امام رضا علیه السلام در فرق میان «رسول» و «نبى» این گونه نقل شده است: «رسول» کسى است که جبرئیل بر او نازل شود و او را ببیند و سخنش را هم بشنود و بدو وحى فرود آورد و بسا باشد که در خواب بیند؛ مانند خواب ابراهیم علیه السلام. «نبى» بسا سخن را بشنود [و جبرئیل را نبیند ]و بسا شخص را بیند و چیزى نشنود.11

    در اصطلاح اهل کلام، پیامبر به انسانى مى گویند که بدون واسطه بشرى از خدا خبر دهد.12 با توجه به اینکه این تعریف، شامل امام معصوم نیز مى شود، به دلیل آنکه امام معصوم نیز به واسطه الهام از خدا خبر مى دهد، بهتر است پیامبر این گونه تعریف شود: «انسان کاملى که از خداى متعال با وحى خبر دهد.»13 منظور از پیامبر در این نوشته، معناى اصطلاحى عام آن است. گفتنى است، براساس ادلّه نقلى، همه پیامبران به طور مستقیم وحى دریافت مى کردند.14

2. تعریف امام

امامت در لغت به معناى پیشوایى کردن است15 و  هر کسى که متصدى رهبرى گروهى شود، «امام» نامیده مى شود، خواه در راه حق باشد یا در راه باطل، چنان که در آیه 12 سوره «توبه» واژه «ائمة الکفر» را درباره کافران به کار برده است. «امامت» در اصطلاح اهل کلام عبارت است از: ریاست همگانى و فراگیر بر جامعه اسلامى در همه امور دنیوى و اخروى.16 بنابراین، «امام» شخصى است که در امور دینى و دنیوى ریاست عامه دارد و این ریاست به جانشینى از رسول خدا صلى الله علیه و آله است.

     برخى از بزرگان گفته اند: این تعریف بخشى از شئون امامت را بیان مى کند و به عبارت دیگر، این تعریف از روى مماشات با اهل سنت و ناظر به تعاریف آنهاست که امامت را در حد ریاست تلقّى مى کنند، وگرنه از دیدگاه شیعه، این تعریف تنها بخشى از مقامات امامت را ذکر مى کند.17 دلیل این نقد روشن است. بر اساس روایات فراوان که بخشى از آنها در این مقاله ذکر مى شود، یکى از شئون امامت ریاست فراگیر بر امور دنیوى و اخروى است. امام شئون دیگرى نیز دارد که در تعریف یادشده منعکس نشده است؛ مانند خلافت الهى، وساطت میان مخلوقات و خداى متعال، عالم به علم الهى و... .

3. اشتراک هاى پیامبر و امام

از آیات و روایات، به ویژه از روایات نقل شده از امام رضا علیه السلاماستفاده مى شود که پیامبر و امام داراى ویژگى هاى مشترکى هستند که در ذیل به برخى از آنها اشاره مى شود. در آغاز، دو حدیث از امام رضا علیه السلام را که نشانگر جایگاه امام نسبت به پیامبر است و از آنها استفاده مى شود که بیشتر صفات پیامبر در امام وجود دارد، ذکر مى کنیم.

     امام رضا علیه السلام مى فرمایند: امامت مقام پیغمبران، میراث اوصیا، خلافت الهى، جانشینى رسول خدا صلى الله علیه و آله، مقام امیرالمؤمنین و یادگار حسن و حسین علیهم السلام مى باشد. به راستى امامت زمام دین، مایه نظام مسلمانان، صلاح دنیا و عزتمندى مؤمنان است. همانا امامت ریشه اسلام بالنده و شاخه بلند آن است.

کامل شدن نماز و زکات و روزه و حج و جهاد و فراوانى غنایم و صدقات و اجراى حدود و احکام و نگه دارى مرزها و اطراف کشور، به وسیله امام انجام مى گیرد. امام است که حلال خدا را حلال و حرام او را حرام مى کند و حدود الهى را برپا داشته و از دین خدا دفاع مى کند و با بیان حکمت آمیز و اندرزهاى نیکو و دلیل هاى رسا، [مردم را ]به سوى پروردگار خویش دعوت مى کند.18

    اوصافى که امام رضا علیه السلام براى امام بیان مى کنند، نشان مى دهد باید ویژگى هاى پیامبر در امام باشد تا به اوصاف یادشده در این روایت متصف شود. در این روایت، امامت، «مقام پیامبران» به ویژه «جانشینى رسول خدا صلى الله علیه و آله» ذکر شده است و روشن است که صفات پیامبران و ویژگى هاى رسول خدا صلى الله علیه و آله ـ به استثناى ویژگى هاى خاص ـ باید در امامت باشد، تا «مقام پیامبران» و «جانشینى رسول خدا صلى الله علیه و آله» بر آن صدق کند. اگر امامت داراى صفات پیامبران و ویژگى هاى رسول خدا صلى الله علیه و آله نباشد، بر آن، «مقام پیامبران» و «جانشینى رسول خدا صلى الله علیه و آله» صدق نمى کند.

از سوى دیگر، ویژگى هاى دیگرى که در این روایت براى امام ذکر شده، مانند آنکه نماز و زکات به وسیله او کامل مى شود و...، ویژگى هایى است که امام بدون صفات پیامبر، نمى تواند داراى آنها شود و آن برنامه ها را عملى سازد؛ زیرا تحقق کامل موارد یادشده بر علم کامل و تقواى فوق العاده (عصمت) وابسته است و این دو صفت تنها در پیامبر و شبیه به پیامبر (امام) وجود دارد. اگر امام داراى علم کامل و عصمت نباشد، نمى تواند ویژگى هاى یادشده را داشته باشد. بنابراین، هرگاه امام داراى ویژگى هاى پیامبر نباشد، به اوصاف یادشده متصف نخواهد شد.

     همچنین ایشان در حضور شیعیان، متکلمان و دانشمندان کوفه، که در میان آنان دانشمندان یهود و نصارى نیز حضور داشتند، فرمودند: بدانید امام بعد از محمد صلى الله علیه و آله تنها کسى است که برنامه هاى او را تداوم بخشد، هنگامى که امر (امامت) به او مى رسد.19 از این روایت استفاده مى شود که ویژگى هاى امام همانند ویژگى هاى رسول خدا صلى الله علیه و آله است تا بتواند برنامه هاى او را تداوم بخشد و راه او را ادامه دهد؛ زیرا اگر امام داراى ویژگى هاى ایشان نباشد، نمى تواند راه و هدف او را دنبال کند.

اگر امام همانند رسول خدا صلى الله علیه و آله عالم به علم الهى و معصوم از هر خطا و گناهى نباشد، به طور کامل نمى تواند برنامه هاى رسول خدا صلى الله علیه و آله را ادامه دهد و راه و روش ایشان در هدایت بندگان را دنبال کند. بنابراین، تداوم برنامه هاى رسول خدا صلى الله علیه و آله که در این روایت براى امام بیان شده، بر وجود ویژگى هاى رسول خدا صلى الله علیه و آله در امام دلالت دارد. در ذیل، به برخى از اشتراک هاى پیامبر و امام از دیدگاه امام رضا علیه السلام اشاره مى شود:

     1ـ3. بندگى

بر اساس برهان هاى عقلى و نقلى، تنها خداوند متعال خالق، ربّ و معبود است و غیر او بدون هیچ استثنایى حتى پیامبران و امامان علیهم السلام مخلوق، مربوب، عابد و بنده خدا هستند. امام رضا علیه السلام بر بنده بودن پیامبران و امامان علیهم السلام تأکید مى کردند و مردم را از غلو برحذر مى داشتند. براى رعایت اختصار، به روایات نقل شده از امام رضا در این باره مى پردازیم.

     1. مأمون به امام رضا علیه السلام گفت: به من خبر رسیده که گروهى درباره شما غلو مى کنند و از حد مى گذرند. امام رضا علیه السلام فرمودند: پدرم موسى بن جعفر از پدرانش از على بن ابیطالب علیه السلام نقل مى کنند که رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمودند: مرا از حق خودم بالاتر نبرید؛ به راستى خداى تبارک و تعالى مرا بنده قرار داد پیش از آنکه مرا پیامبر قرار دهد. خداى تبارک و تعالى مى فرماید: «مَا کَانَ لِبَشَرٍ أَن یُؤْتِیَهُ اللّهُ الْکِتَابَ وَالْحُکْمَ وَالنُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُواْ عِبَادا لِّی مِن دُونِ اللّهِ وَلَـکِن کُونُواْ رَبَّانِیِّینَ بِمَا کُنتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتَابَ وَبِمَا کُنتُمْ تَدْرُسُونَ وَلاَ یَأْمُرَکُمْ أَن تَتَّخِذُواْ الْمَلاَئِکَةَ وَالنِّبِیِّیْنَ أَرْبَابا أَیَأْمُرُکُم بِالْکُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنتُم مُسْلِمُونَ.» (آل عمران: 79ـ80)

     حضرت على علیه السلام نیز فرمود: دو نفر درباره من هلاک شدند، در حالى که بر من گناهى نیست. دوستدار از حدگذرنده و کینه جوى کوتاهى کننده، و من به سوى خداى تبارک و تعالى برائت مى جویم از کسى که درباره ما غلو مى کند و ما را از حدمان بالا مى برد، همانند برائت عیسى بن مریم از نصارى. خداى تعالى مى فرماید:

«وَإِذْ قَالَ اللّهُ یَا عِیسَى ابْنَ مَرْیَمَ أَأَنتَ قُلتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِی وَأُمِّیَ إِلَـهَیْنِ مِن دُونِ اللّهِ قَالَ سُبْحَانَکَ مَا یَکُونُ لِی أَنْ أَقُولَ مَا لَیْسَ لِی بِحَقٍّ إِن کُنتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ مَا فِی نَفْسِی وَلاَ أَعْلَمُ مَا فِی نَفْسِکَ إِنَّکَ أَنتَ عَلاَّمُ الْغُیُوبِ مَا قُلْتُ لَهُمْ إِلاَّ مَا أَمَرْتَنِی بِهِ أَنِ اعْبُدُواْاللّهَ رَبِّی وَرَبَّکُمْ وَکُنتُ عَلَیْهِمْ شَهِیدا مَّا دُمْتُ فِیهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِی کُنتَ أَنتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ وَأَنتَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ.»(آل عمران: 116ـ117)

      خداى عزوجل همچنین مى فرماید: «لَّن یَسْتَنکِفَ الْمَسِیحُ أَن یَکُونَ عَبْدا لِّلّهِ وَلاَالْمَلآئِکَةُ الْمُقَرَّبُونَ»(نساء: 172) و «مَّا الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیَمَ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَأُمُّهُ صِدِّیقَةٌ کَانَا یَأْکُلاَنِ الطَّعامَ»(مائده: 75) و معنایش آن است که آن دو قضاى حاجت مى کردند. پس کسى که براى پیامبران ربوبیت را ادعا کند و براى امامان ربوبیت یا پیامبرى را ادعانماید یا براى غیر ائمه امامت را ادعا نماید، ما از او در دنیا و آخرت بیزاریم.20

    2. امام رضا علیه السلام ارواح ائمه علیهم السلام را آفریده خدا بیان مى کنند و مى فرمایند: هنگامى که فرشتگان ارواح ما را مشاهده کردند، امر ما را بزرگ یافتند، سپس ما تسبیح [سبحان اللّه] گفتیم تا فرشتگان بدانند که ما آفریده و آفریده شده ایم و خداوند منزه از صفات ماست. سپس فرشتگان به جهت تسبیح ما، خدا را تسبیح گفتند و او را از صفات ما منزه شمردند. هنگامى که عظمت و بزرگى شأن ما را مشاهده کردند، «لا اله الا اللّه» گفتیم تا فرشتگان بدانند که معبودى جز خدا نیست و ما بندگان خداییم و معبودى نیستیم که عبادت ما با خدا یا جز او واجب باشد. سپس فرشتگان «لا اله الا اللّه» گفتند.

هنگامى که کِبَر و بزرگى جایگاه ما را مشاهده کردند، تکبیر [اللّه اکبر ]گفتیم تا فرشتگان بدانند که خداوند بزرگ تر از آن است که بر بزرگى جایگاه نیل شود جز به وسیله او. هنگامى که مشاهده کردند عزت و قوه اى که خدا براى ما قرار داده، «لاحول و لا قوة الا باللّه» گفتیم، تا فرشتگان بدانند که نیرویى براى ما نیست و قدرتى جز به وسیله خدا نیست. هنگامى که مشاهده کردند نعمتى که خدا به ما داده و براى ما واجب کرده از وجوب اطاعت، «الحمدللّه» گفتیم تا فرشتگان بدانند که حمد نعمت هاى الهى که شایسته خداى متعال است و ذکر آن بر ما واجب است، سپس فرشتگان «الحمدللّه» گفتند... .21

     2ـ3. برگزیده و نصب شدن

بر اساس آیات و روایات، خداى متعال برخى از انسان ها را برگزیده و به پیامبرى یا امامت نصب نموده است. مفهوم برگزیده شدن در منابع دینى با عنوان «اصطفاء» بیشتر بیان شده است؛ مانند آنکه مى فرماید: «إِنَّ اللّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحا وَآلَ إِبْرَاهِیمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِینَ»(آل عمران: 33)، «یَا مُوسَى إِنِّی اصْطَفَیْتُکَ عَلَى النَّاسِ بِرِسَالاَتِی وَبِکَلاَمِی»(اعراف: 144)، «وَمَن یَرْغَبُ عَن مِّلَّةِ إِبْرَاهِیمَ إِلاَّ مَن سَفِهَ نَفْسَهُ وَلَقَدِ اصْطَفَیْنَاهُ فِی الدُّنْیَا وَإِنَّهُ فِی الآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِینَ»(بقره: 130) و درباره برخى از پیامبران مى فرماید: «وَإِنَّهُمْ عِندَنَا لَمِنَ الْمُصْطَفَیْنَ الْأَخْیَارِ.» (ص: 47)

     در توضیح این مفهوم باید گفت: «اصطفاء» از ریشه «صفو» به معناى «خالص کردن از هر آمیختگى» است22 و «اصطفاء» عبارت است از: گرفتن خالص شى ء و جدا ساختن آن از غیرش هنگامى که آمیخته شده باشند. این معنا با توجه به مقامات ولایت، بر خلوص عبودیت منطبق مى شود و آن، عبارت از این است که بنده در تمام شئونش طبق مملوکیت و بندگى خود حرکت کند و تسلیم صرف پروردگارش شود و آن، تحقق به دین در همه شئون است.23

    بنابراین، بر اساس آیات یادشده، خداى متعال پیامبران را براى خود و بندگى محض خود برگزیده است. این ویژگى در امام هم وجود دارد و خداى متعال امام را نیز برگزیده است. در روایات نقل شده از امام رضا علیه السلام به برگزیده شدن پیامبر و امام اشاره شده است. برخى از این روایات عبارتند از:1. امام رضا علیه السلام مى فرمایند: خداى عزوجل براى رسالت خود اختیار نمى کند و از بندگانش برنمى گزیند کسى را که مى داند وى به او و عبادتش کفر مى ورزد و جز او شیطان را مى پرستد: «وَ لَا یخْتَارُ لِرِسَالَتِهِ وَ لَا یصْطَفِى مِنْ عِبَادِهِ مَنْ یعْلَمُ أَنَّهُ یکْفُرُ بِهِ وَ بِعِبَادَتِهِ وَ یعْبُدُ الشَّیطَانَ دُونَهُ.»24

    2. آن حضرت همچنین مى فرمایند: امام تنها امام از سوى خداى متعال است و به این سبب امام است که خدا او را در آغاز آفرینش برگزیده: «... فَالْإِمَامُ إِنَّمَا یکُونُ إِمَاما مِنْ قِبَلِ اللَّهِ تَعَالَى وَ بِاخْتِیارِهِ إِیاهُ فِى بَدْءِ الصَّنِیعَةِ... .»25

3. امام رضا علیه السلام در خطبه معروف در اوصاف امام مى فرمایند: خداى تبارک و تعالى همواره براى [رهبرى ]آفریده هایش امامان را از فرزندان حسین علیه السلام از نسل هر امامى انتخاب مى کند و براى امامت برمى گزیند: «فَلَمْ یزَلِ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى یخْتَارُهُمْ لِخَلْقِهِ مِنْ وُلْدِ الْحُسَینِ (ع) مِنْ عَقِبِ کُلِّ إِمَامٍ یصْطَفِیهِمْ لِذَلِکَ وَ یجْتَبِیهِمْ... .»26

    4. از برخى آیات مانند «ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتَابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنَا مِنْ عِبَادِنَا» چنین برمى آید که خداى متعال کتاب را به بندگان برگزیده داده است و بر اساس حدیث نقل شده از امام رضا علیه السلام، منظور از آن بندگان برگزیده، عترت طاهرین علیهم السلام هستند. ایشان این تفسیر را در حضور دانشمندان عراق و خراسان بیان مى کنند. نقل شده است گروهى از دانشمندان عراق و خراسان در حضور امام رضا علیه السلام بودند که مأمون معناى آیه«ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتَابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنَا مِنْ عِبَادِنَا فَمِنْهُمْ ظَالِمٌ لِّنَفْسِهِ وَمِنْهُم مُقْتَصِدٌ وَمِنْهُمْ سَابِقٌ بِالْخَیْرَاتِ بِإِذْنِ اللَّهِ ذَلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبِیرُ» (فاطر: 32) را از دانشمندان پرسید. آنان گفتند: خداوند متعال از آن، همه امت را اراده کرده است.

مأمون به امام رضا علیه السلام رو کرد و گفت: اى اباالحسن! شما چه مى گویى؟ امام رضا علیه السلام فرمودند: آن طور که مى گویند، نمى گویم، بلکه مى گویم خداى عزوجل از آن، عترت طاهرین را اراده کرده است. سپس دوازده آیه براى توصیف آنان بیان مى کند که یکى از آن آیات آیه «تطهیر» است: «إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرا.»(احزاب: 33).27

    به اعتقاد شیعه، که مبتنى بر آیات و روایات فراوان است، خداى متعال پیامبر و امام را نصب مى کند و هیچ کسى در تعیین فردى به عنوان پیامبر یا امام نقشى ندارد. از آیات و روایات استفاده مى شود که انتخاب فرد براى پیامبرى یا امامت تنها در دست خداست و خداى متعال مى داند چه کسى براى منصب پیامبرى یا امامت شایستگى دارد و چه کسى داراى این لیاقت نیست.

دلیل اشتراط نصب پیامبر و امام این است که تنها خدا از پاکى افراد خبر دارد و برخى از عیوب و لغزش ها و گناهان امرى باطنى و نفسى بوده و هیچ کس نمى تواند وجود یا نبود آنها را تشخیص دهد و گاهى حتى خود فرد نیز قادر به تشخیص آن نیست. تنها کسى که مى تواند آن را تشخیص دهد، خداى متعال است که به ظاهر و باطن افراد آگاهى کامل دارد، چنان که مى فرماید: «وَهُوَ اللّهُ فِی السَّمَاوَاتِ وَفِی الأَرْضِ یَعْلَمُ سِرَّکُمْ وَجَهرَکُمْ وَیَعْلَمُ مَا تَکْسِبُونَ.» (انعام: 3)

     قرآن کریم در مورد گزینش فرد براى پیامبرى مى فرماید: «وَإِذَا جَاءتْهُمْ آیَةٌ قَالُواْ لَن نُّؤْمِنَ حَتَّى نُؤْتَى مِثْلَ مَا أُوتِیَ رُسُلُ اللّهِ اللّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسَالَتَهُ سَیُصِیبُ الَّذِینَ أَجْرَمُواْ صَغَارٌ عِندَاللّهِ وَعَذَابٌ شَدِیدٌ بِمَا کَانُواْ یَمْکُرُونَ» (انعام: 124)؛ چون آنان را نشانه اى آید گویند: هرگز ایمان نیاریم تا آنکه همانند آنچه به فرستادگان خدا داده شده است، به ما نیز داده شود. [بگو: ]خدا داناتر است که پیامبرى خویش را کجا بنهد. به زودى بدان ها که گناه کردند به سزاى آن نیرنگ ها که مى کردند خوارى و عذاب سخت از نزد خدا خواهد رسید.

     این آیه به کسانى که درخواست نزول وحى داشتند، این گونه جواب مى دهد: «اللّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسَالَتَهُ»؛ خدا داناتر است که پیامبرى خویش را کجا بنهد. مقصود خداى متعال این است که خدا مى داند چه کسى شایستگى رسالت دارد.  علّامه طباطبائى مى فرمایند: آیه ظاهر در این است که موارد در قبول کرامت رسالت، مختلف است، و خدا داناتر است به اینکه چه موردى لیاقت و اهلیت رسالت را دارد، و این مجرمین مکرکننده،اهلیت رسالت و معجزه آوردن را ندارند، بلکه بر عکس، در نزد خدا خوارى و عذابى شدیددارند؛چون مجرم و مکارند.28

    همچنین مى فرمایند: رسالت از طهارت ذاتى و صلاحیت تا چیزهایى نیاز دارد که نفوس مردم دیگر داراى آن نیست، همان گونه که از سخن مشرکان که مى گفتند: «لَن نُّؤْمِنَ حَتَّى نُؤْتَى مِثْلَ مَا أُوتِیَ رُسُلُ اللّهِ» با «اللّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسَالَتَهُ» جواب مى دهد.29 بنابراین، بر اساس تصریح قرآن، شکى نیست که تنها خداى متعال مى داند چه کسى شایستگى براى منصب رسالت دارد، و تنها خدا فرد را براى رسالت انتخاب مى کند. دلیل آن، این است که تنها خداى متعال از اوصاف نفسانى انسان ها آگاه است و شایستگى آنها را مى داند.

     این آیه در مورد امامت نیز قابل تطبیق و جریان است و مى توان ادعا نمود که تنها خدا مى داند چه کسى شایستگى امامت دارد و تنها خدا فرد را براى امامت انتخاب مى کند. شاهد آن، روایتى است که ابى بصیر نقل مى کند. ابى بصیر مى گوید: نزد امام صادق علیه السلام بودم که از اوصیا سخن گفتند و من اسماعیل را یاد کردم. امام صادق علیه السلامفرمودند: «نه اى ابامحمد! سوگند به خدا، این به ما واگذار نشده است و دست هیچ کس نیست جز خداى عزوجل که یکى پس از یکى را معین مى کند.»30

    به اعتقاد شیعه، امام از طرف خداى متعال نصب مى شود.31 مرحوم لاهیجى مى فرمایند: «امامیه چون در امام عصمت را شرط دانند و عقول را راهى نیست به معرفت عصمت، بنابر آنکه امرى است باطنى خفى، پس واجب باشد ورود نص بر او مِن عنداللّه تعالى و مخالفین چون عصمت را شرط ندانند، قایل به وجوب نص نباشند.»32 از روایات امام رضا علیه السلام استفاده مى شود که گزینش فرد براى پیامبرى و امامت تنها در اختیار خداست. از جمله این روایات، مى توان به موارد ذیل اشاره کرد:

1. امام رضا علیه السلام مى فرمایند: امامت به این دلیل نیست که امام به سبب کارى از سوى خود نسبت به خود یا به سبب کارى از سوى مردم امام باشد که در آن، اختیار و برترى دادن و جز آن باشد و البته امامت به سبب کارى از سوى خداى متعال درباره اوست، همان گونه که به ابراهیم علیه السلام فرمود: «إِنِّی جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِمَاما» (بقره: 124) و همان گونه که به داود علیه السلام فرمود:«یَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاکَ خَلِیفَةً فِیالْأَرْضِ»(ص: 26) ... همان گونه که به فرشتگان درباره آدم فرمود: «إِنِّی جَاعِلٌ فِی الأَرْضِ خَلِیفَةً»(بقره: 30) پس امام تنها امام از سوى خداى متعال است.33

     2. ایشان در حدیث معروف «امامت» بعد از بیان ویژگى هاى امام، در چندین مورد اختیار امام به دست مردم را نکوهش نموده و انتخاب امام را از توان آنان بیرون شمرده است؛ مانند آنکه مى فرماید: پس چگونه مى توانند امام را اختیار کنند؟ (فَکَیفَ لَهُمْ بِاخْتِیارِ الْإِمَامِ.)34  افزون بر آن، ایشان بعد از بیان عصمت، تأیید، توفیق و تسدید امام و در امان ماندن ایشان از خطا و لغزش و گناه، ناتوانى مردم از انتخاب چنین فردى را به صورت پرسشى مطرح مى کنند و مى فرمایند: آیا مردم مى توانند چنین فردى را اختیار کنند؟! یا انتخاب شده آنان این گونه است تا او را پیشواى خود سازند؟! (... فَهَلْ یقْدِرُونَ عَلَى مِثْلِ هَذَا فَیخْتَارُوهُ أَوْ یکُونُ مُخْتَارُهُمْ بِهَذِهِ الصِّفَةِ فَیقَدِّمُوهُ؟)35

سپس خود ایشان جواب مى دهند که (مردم چنین توانایى نداشتند، لکن به گمان خود، امامى را اختیار کردند. به همین خاطر) از حق تجاوز نمودند و کتاب خدا را پشت سر انداختند، گویا که نمى دانند؛ حال آنکه در کتاب خدا هدایت و شفا وجود دارد: «تَعَدَّوْا وَ بَیتِ اللَّهِ الْحَقَّ وَ نَبَذُوا کِتَابَ اللَّهِ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ کَأَنَّهُمْ لَا یعْلَمُونَ وَ فِى کِتَابِ اللَّهِ الْهُدَى وَ الشِّفَاءُ.»36 سپس امام رضا علیه السلام دلیل روى گرداندن مردم از اختیار و نصب الهى و دلیل انتخاب امام توسط خودشان را پیروى از هواهاى نفسانى خود بیان مى دارند: آن را پشت سر خویش افکندند و از هواهاى خود پیروى نمودند: «فَنَبَذُوهُ وَ اتَّبَعُوا أَهْوَاءَهُمْ.»37

    3. همچنین مى فرمایند: خداى تبارک و تعالى همواره براى [رهبرى ]آفریده هایش امامان را از فرزندان حسین علیه السلاماز نسل هر امامى انتخاب مى کند و براى امامت برمى گزیند... و هرگاه امامى از ایشان از دنیا برود، براى [رهبرى ]آفریده هایش از نسل او امام [دیگرى ]برمى گزیند: «فَلَمْ یزَلِ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى یخْتَارُهُمْ لِخَلْقِهِ مِنْ وُلْدِ الْحُسَینِ (ع) مِنْ عَقِبِ کُلِّ إِمَامٍ یصْطَفِیهِمْ لِذَلِکَ وَ یجْتَبِیهِمْ وَ... کُلَّمَا مَضَى مِنْهُمْ إِمَامٌ نَصَبَ لِخَلْقِهِ مِنْ عَقِبِهِ إِمَاما... .»38

    4. در روایت دیگرى مى فرمایند: به من بگویید درباره کسى که امت، او را برمى گزیند و خلیفه منصوب مى کند؛ آیا جایز است به او گفته شود «خلیفه رسول خدا و از سوى خداى عزوجل»، در حالى که رسول خدا صلى الله علیه و آله او را جانشین خود قرار نداده است؟ پس اگر بگویید «بله»، ستیزه کرده اید [خود مى دانید که چنین چیزى نبوده است و از روى ستیزه این حرف را مى زنید ]و اگر بگویید «نه»، حتمى شده که ابوبکر جانشین رسول خدا صلى الله علیه و آله نباشد و نیز از سوى خداى عزوجل نباشد... .39