رتبه حضرت عباس(ع) نزد خداوند چگونه است؟

چهارم شعبان، سال روز ولادت پرچمدار بزرگ کربلا حضرت عباس بن علی(ع) است، حضرت ابوالفضل العباس(ع) در سال 26 هجری قمری در مدینه دیده به جهان گشود، وی در دامان امیرالمؤمنین(ع) و مادر گرامی‌اش ام‌البنین به گونه‌ای پرورش یافت که به مظهر غیرت، ایثار و شجاعت بدل گشت،‌ حضرت عباس(ع) در طول حیات خویش از محضر پدر و برادرانش بیشترین بهره را برد و جامع فضایل نیکو شد، آن بزرگوار از محضر سه امام معصوم فیض برد و اوج آموخته‌هایش را در کربلا آشکار ساخت و حماسه‌ساز نام‌آور عاشورای حسینی شد.

یکی از سؤالاتی درباره این شخصیت بزرگوار مطرح می‌شود این است که بر اساس آیات و روایات کسانی مانند حضرت عباس(ع) از لحاظ مقام و رتبه نزد خداوند، بعد از معصومین(ع) در بالاترین مقام هستند؟ آیا حتی از أنبیا نیز بالاترند؟ مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم در پاسخ به این شبهه می‌نویسد:

می‌دانیم که شأن و مقام حضرت عباس(ع) بسیار والا و بلند مرتبه است و خدمات این بزرگوار برای احیای اسلام و دین خدا قابل اعداد و بیان نیست و یقیناً مقام و رتبه امثال اینها بعد از ائمه معصومین(ع) در جایگاه بلند و رفیعی است، طبق روایتی که از امام صادق(ع) در مورد حضرت ابوالفضل(ع) آمده که به ایمان استوار آن جناب اشاره دارد و هم چنین زیارت‌نامه ای که امام صادق(ع) در زیارت کربلا خوانده‌اند: «سلام خدا و سلام ملائکه مقرب و انبیای مرسل و...» همه و همه بر عظمت شخصیت ایشان دلالت می‌کند.
امّا باید دید مقام والای ایشان بالاتر از انبیای دیگر نیز هست یا خیر؟ برای پاسخ به این سؤال ابتدا معنایی راجع به مرتبه و عصمت بیان می‌کنیم، در کتب لغت رتبه به معنای منزلت و مکانت(1) و درجه(2) و منزلت نزد سلطان(3) آمده و هم چنین مرتبه به معنای موقعیت عالی و مقام عالی(4) و بالاترین نقطه کوه(5) آمده است و در اصطلاح مرتبه انسان به معنای متصف شدن انسان به مقامات الهی است(6) و عصمت در لغت به معنای حفظه، همراه با دفاع(7) و امساک و باز داری(8) و منع(9) آمده، و همچنین به معنای نگه داشتن خداوند بنده اش را از این که به بدی بیافتد نیز آمده است(10) و در اصطلاح، ملکه اجتناب از گناهان را گویند در حالی که قدرت بر انجام آن باشد.(11)
اقوال علما در اینکه انبیاء از چه چیزی معصومند مختلف است:
1. بعضی قائلند. از هر گناه کبیره و صغیره معصومند.
2. بعض دیگر گویند. انبیاء از کذب معصومند چون اگر احتمال دروغ در آن ها باشد به قول آن ها اطمینانی نمی‌ماند.
3. بعضی دیگر گویند علاوه بر گناه و کذب معصوم از سهو و اشتباه اند.(12)
4. بعض دیگر قائلند: انبیاء حتی از فکر گناه هم معصومند(13) مراتب دیگری هم ذکر شده که به کتب عرفانی باید مراجعه شود.(14)
*ادله عصمت انبیاء و ائمه(ع)

-آیاتی که دلالت بر عصمت آن‌ها می‌کند
1. «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ أَطِیعُواْ اللّهَ وَأَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِی الأَمْرِ مِنکمْ فَإِن تَنَازَعْتُمْ فِی شَیْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَی اللّهِ وَالرَّسُولِ إِن کنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ ذَلِک خَیْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِیلاً»(15)؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید، خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را نیز اطاعت کنید و کسی که اطاعتش مانند اطاعت خداوند است پس باید معصوم باشد.
2. «وَمِمَّنْ خَلَقْنَا أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ یَعْدِلُونَ»(16)؛ و از میان کسانی که آفریده‌ایم گروهی هستند که به حق هدایت می‌کنند و به حق داوری می‌کنند، مطلق بودن آیه دلیل بر این است که در حال هدایت به سوی خدا، معصوم هستند.
3. «وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِک إِلاَّ رِجَالاً نُّوحِی إِلَیْهِمْ فَاسْأَلُواْ أَهْلَ الذِّکرِ إِن کنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ»(17)، و پیش از تو [هم] جز مردانی که بدیشان وحی می‌کردیم، گسیل نداشتیم. پس اگر نمی‌دانید، از پژوهندگان کتاب‌های آسمانی جویا شوید و مراد از اهل ذکر، انبیا و اهل بیت(ع) هستند.(18)
4. «إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکمْ تَطْهِیرًا»(19)؛ همانا خداوند اراده کرده است که پاک کند از شما اهل بیت، آلودگی را و پاک کند شما را پاک کردنی، این آیه در خصوص عصمت اهل بیت(ع) است، در تفاسیر احادیث متعددی از شیعه و سنی بیان شده که مراد از اهل بیت حضرت علی و زهرا و فرزندان آن‌ها(ع) هستند.(20)
علاوه بر آیات، روایات و ادله عقلی هم بر وجوب عصمت انبیا و اوصیا وارد شده که به کتاب‌های کلامی که در این مورد نگارش یافته، ارجاع می‌دهیم، بنابراین همه علمای امامیه معتقدند آیات و روایات و دلیل های عقلی دلیل برای عصمت پیامبران و امامان معصوم(ع) است، یعنی دلالت ادله بر این بزرگواران یقینی است.
پس می‌توانیم بگوییم انبیائی که عصمت آن‌ها قطعی است و برگزیدگان خاص الهی هستند، به طور یقین از بقیه مردم از لحاظ مقام و رتبه بالاترند، امّا در مورد ائمه معصومین(ع) که به اعتقاد شیعه بعد از پیامبر اسلام(ص) در بالاترین مرتبه قرار دارند، دلیل خاص و روایات خاصی داریم که به آن‌ها تمسک می‌جوییم:

- آیه مباهله: «فَمَنْ حَآجَّک فِیهِ مِن بَعْدِ مَا جَاءک مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْاْ نَدْعُ أَبْنَاءنَا وَأَبْنَاءکمْ وَنِسَاءنَا وَنِسَاءکمْ وَأَنفُسَنَا وأَنفُسَکمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَل لَّعْنَةُ اللّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ»(21)؛ پس هر کس بستیزد با تو در آن بعد از آنکه آمد تو را دانش بگو بیایید بخوانیم فرزندان ما و فرزندان شما را و زنان ما و زنان شما را و ما خود را و شما خویش را سپس دعا کنیم، پس بفرستیم لعنت خدا را بر دروغگویان.
- حدیث ثقلین: رسول خدا(ص) فرمودند: همانا من دو گوهر بزرگ میان شما مسلمانان می‌گذارم که اگر شما به آن چنگ بزنید هرگز به گمراهی نمی‌افتید، یکی کتاب خدا و دیگری اهل بیت من(ع)(22)
ولی در مورد غیر چهارده معصوم(ع) افرادی مانند حضرت اباالفضل و حضرت زینب و حضرت معصومه علیهم‌السلام آیا می‌شود گفت که بعد از چهارده معصوم در بالاترین درجه هستند و از همه انبیای الهی بالاترند؟ برای پاسخ به این سؤال باید دید آیا اینها نیز از درجه عصمت برخوردارند یا خیر؟ از معانی که برای عصمت بیان شده روشن می شود که عصمت دارای مراتبی است. همچنان که از کلام امام خمینی(ره) این معنا استفاده می‌شود که ایشان قائل به عصمت کبری و عصمت مطلقه و غیر اینها شده‌اند که چهارده معصوم(ع) دارای کبرایند، اما بعضی معصومین(ع) از انبیاء و اولیاء(ع) صاحب این عصمت نیستند.(23)
با مطالعه سیره حضرت زینب و حضرت عباس و حضرت معصومه علیهم‌السلام به این نتیجه می‌رسیم که آنان در زندگی خود مرتکب گناه نبودند، لذا می‌توان مقام عصمت از گناه کبیره و صغیره را برای آنان اثبات کرد، اما اینکه آیا درجات بالاتر از این عصمت را هم دارا بودند برای ما معلوم و مشخص نیست و ما احاطه‌ای به شخصیت آنان نداریم.
در عین حال روایتی موجود است که مقام حضرت عباس(ع) از همه شهدا بالاتر است و شهیدان به حال او غبطه می‌خورند.(24) گذشته از اینها ما نباید به خاطر تعصبات دینی برای بالا بردن درجه اشخاص، مقام دیگران را، آن هم انبیاء الهی پایین بیاوریم، آنچه مهم است این است که این بزرگواران در زندگی خود به تمام معنا بنده خدا و تابع واقعی امام زمان خود بودند و این مقام نه تنها کم نیست، بلکه رسیدن به آن آرزوی علما و بزرگان و تمام شیعیان واقعی بوده و هست.
خلاصه اینکه ما احاطه و علم لازم برای این رتبه‌بندی را نداریم و چون دلیل معتبری هم از معصومین در این زمینه وارد نشده است، سکوت می‌کنیم و تنها می‌گوییم مقام حضرت عباس(ع) بسیار بالاست والله العالم.
نتیجه اینکه گرچه این سروران شأن و مقامشان فوق تصور ماست، امّا این دلیل نمی‌شود آن‌ها را از انبیا بالاتر بدانیم، زیرا عصمت انبیا قطعی و یقینی است، امّا در مورد این بزگواران روایت خاص بر عصمتشان نداریم، گرچه از سیره آن‌ها چنین به دست می‌آید که از گناه معصوم بودند.

^{*پی‌نوشت‌ها:}

<sup>1.فیومی، احمد بن محمد، مصباح المنیر، ج2، ص218.
2. العین، ج8، ص115.
3. لسان العرب، ج1، ص410، ابن منظور، دارالفکر، بیروت، 1414ق.
4. فرهنگ ابجدی، رضا مهیار، تهران، انتشارات اسلامی، 1410ق.
5. لسان العرب، ج1، ص410، ابن منظور، دارالفکر، بیروت، 1414ق.
6. موسوعة مصطلحات ابن خلدون و الشریف علی محمد الجرجانی، رفیق عجم، ناشر، مکتبة لبنان ناشرون، بیروت، 2004م، ج2، ص418.
7. المصطفوی، حسن، التحقیق، تهران، 1393ق، ج8، ص154.
8. اصفهانی، راغب، المفردات، ج1، ص569.
9. ابن منظور، لسان العرب، دارالفکر، بیروت، 1414ق، ج12، ص403.
10. المصطفوی، حسن، التحقیق، تهران، 1393ق، ج8، ص153.
11. السید الشریف علی بن محمد الجرجانی، التعریفات، ناصر خسرو، تهران، 1370ش، ج1، ص65.
12. شرح فارسی تجرید الاعتقاد، ابو الحسن شعرانی، انتشارات اسلامیه، تهران، ص488.
13. نبوت از دیدگاه امام خمینی، موسسه تنظیم و نشر آثار امام، 1380ش، ص122.
14. همان.
15. نساء:59.
16. اعراف:181.
17. نحل:43.
18. آلوسی و التشیع، سید امیر محمد قزوینی، ناشر، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه، قم. 1420ق، ص181.
19. احزاب:33.
20. آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن، محمد جواد بلاغی نجفی، ناشر بنیاد بعثت، قم، 1420ق.
21. آل عمران:61.
22. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، موسسه الوفاء، بیروت، لبنان، 1404ق، ج2، ص99، باب 14.
23. نبوت از دیدگاه امام خمینی، موسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی، 1380ش، ص126.
24. شریف قرشی، باقر، کتاب زندگانی حضرت ابالفضل، ترجمه، سید حسن اسلامی، به نقل از ملحمة اهل البیت، ج3، ص330، نرم افزار 200 کتاب، گروه مهر و قلم.</sup>