5 شاخص مسلمان عاقل در کلام امام رضا(ع)

در متون و منابع روایی امام رضا (ع) در حدیثی زیبا  نشانه‌های عاقل بودن یک فرد مسلمان را این چنین بر می‌شمرند:

«لَا یَتِمُّ عَقْلُ امْرِئٍ مُسْلِمٍ حَتَّى تَکُونَ فِیهِ عَشْرُ خِصَالٍ الْخَیْرُ مِنْهُ مَأْمُولٌ وَ الشَّرُّ مِنْهُ مَأْمُونٌ یَسْتَکْثِرُ قَلِیلَ الْخَیْرِ مِنْ غَیْرِهِ وَ یَسْتَقِلُّ کَثِیرَ الْخَیْرِ مِنْ نَفْسِهِ- لَا یَسْأَمُ مِنْ طَلَبِ الْحَوَائِجِ إِلَیْهِ وَ لَا یَمَلُّ مِنْ طَلَبِ الْعِلْمِ طُولَ دَهْرِهِ الْفَقْرُ فِی اللَّهِ أَحَبُّ إِلَیْهِ مِنَ الْغِنَى وَ الذُّلُّ فِی اللَّهِ أَحَبُّ إِلَیْهِ مِنَ الْعِزِّ فِی عَدُوِّهِ وَ الْخُمُولُ أَشْهَى إِلَیْهِ مِنَ الشُّهْرَةِ ثُمَّ قَالَ (ع) الْعَاشِرَةُ وَ مَا الْعَاشِرَةُ قِیلَ لَهُ مَا هِیَ قَالَ لَا یَرَى أَحَداً إِلَّا قَالَ هُوَ خَیْرٌ مِنِّی وَ أَتْقَى‏؛ عقلِ مسلمان تمام نیست مگر اینکه در او ده خصلت نیکو باشد. از آن جمله اینکه: 1- از او امید خیر باشد. 2- از بدی او در امان باشند. 3- خوبی کم دیگران را زیاد به حساب بیاورد. 4- و خوبی های زیاد خود را کم به حساب آورد. 5- از در خواست و طلب دیگران خسته نشود. 6- از طلب علم در طول عمرش ملول و خسته نشود. 7- فقر در راه خدا برایش از توانگری در غیر راه خدا بهتر باشد. 8- و ذلت و کوچکی در برابر خدا برایش از عزت و بزرگی نزد دشمن خدا محبوب تر باشد. 9- گمنامی برایش از شهرت محبوب تر باشد. سپس امام فرمود دهمین و چه دهمینی، گفته شد به امام چیست آن دهمین؟ فرمود: اینکه احدى را ننگرد جز این که بگوید او از من بهتر و پرهیزکارتر است.

ما در این مقاله به پنج مورد از آن نشانه‌ها خواهیم پرداخت:

1ـ از او امید خیر باشد. 2ـ از بدى او در امان باشند. 3ــ در عمر خود از دانش طلبى خسته نشود. 4ـ فقر در راه خدایش از توانگرى محبوبتر باشد. 5ــ احدى را ننگرد جز این که بگوید او از من بهتر و پرهیزکارتر است. [1]

1ــ امید خیر داشتن به مسلمان

اولین شاخصه انسان عاقل؛ خیرخواه بودن او نسبت به دیگران است. مسلمان حقیقی کسی است که همانگونه که دوست دارد خودش رشد کند؛ به رشد دیگران هم در حد وسعش کمک کند. رسول گرامی اسلام در این زمینه می‌فرماید: «لِیَنْصَحِ‏ الرَّجُلُ‏ مِنْکُمْ‏ أَخَاهُ‏ کَنَصِیحَتِهِ لِنَفْسِهِ‏؛ هر یک از شما همانگونه که ناصح و خیرخواه خود هستید؛ ناصح و خیرخواه دیگران هم باشید».

انسان مسلمان باید در همه زمینه‌ها، خیرخواه دیگران باشد، در زمینه کمک مالی به دیگران، کمک کاری و تحصیلی و ...، در این میان، کیفیت خیرخواهی (خالص بودن و نبودن خیرخواهی برای دیگران) نقش اساسی دارد. اگر هم ما به عنوان شخص مسلمان، وظیفه شرعی و انسانی خود را نسبت به دیگران و جامعه انجام دهیم؛ بی‌تردید جامعه‌ای پویاتر و رشد یافته‌تر که حاکی از عقل و درایت انسان‌های جامعه است خواهیم داشت.

2 ــ از بدی مسلمان در امان بودن

یکی از نشانه‌های انسان عاقل و رشد یافته، بدی نکردن نسبت به دیگران است. پیامبر رحمت صلی الله علیه و آله فرمود: ای مردم، بنده از مسلمانان به حساب نمی‌آید، تا آنکه مردم از دست و زبانش آسوده باشند و به درجه مؤمنان نمی‌رسد مگر اینکه برادر (دینی) او از شر و آزار و همسایه‌اش از تندی و خشمش در امان باشد. خیلی از تکالیف دینی مثل غیبت نکردن پشت سر دیگران و تهمت نزدن به آنان و غیره، برای رشد همین خصیصه بد نبودن نسبت به دیگران است.

البته شاخص دوم با شاخص اول، در ارتباط تنگاتنگی است. انسان مسلمان هم باید، مردم از دست و زبان او آسوده باشند و هم باید امر به معروف و نهی از منکر(با شرایطش)  داشته باشد و امثال این، هر چند دیگران هم ناراحت شوند. بعضی‌ها ممکن است بگویند: ما سرمان به کار خودمان مشغول است و کاری به کار کسی نداریم و بس (دیگری را نمی رنجانیم، غیبت نمی‌کنیم و ...)، این در جای خودش خوب است، اما

«اگر دیدی که نابینا به چاه است، اگرخاموش بنشینی گناه است»

3ــ در طلب دانش بودن

سومین نشانه از عاقل بودن مسلمان در کلام امام رضا (ع)، علم آموزی اوست. می‌دانیم که دین اسلام به علم و دانش خیلی اهمیت داده است، و علم و دانش هم همواره یکی از شاخص‌های رشد در بین جوامع بوده است، البته علم و دانشی که همراه با معنویت و ارزش‌های انسانی باشد. «یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبیرٌ [مجادله/11] خدا، آنان را از شما که ایمان آورده و اهل علم و دانشند، درجاتشان را بالا مى‌‌برد، خدا به آنچه انجام می‌دهید، داناست‏» متأسفانه چون مسلمانان، به دنبال اختلافات بی‌ارزش و بنیان کن هستند، بنابراین رشد علمی در بین آنها به حاشیه رانده شده است. در این بین دنیای غرب، از این فرصت، نهایت بهره را برده و علوم مادی و بعضاً مبتذل خود را به عنوان عقلانیت و پیشرفت و این قبیل حرف‌ها، با ترفندهای خاصی به جوامع مسلمان صادر می کند.

4ــ بالاتر دانستن فقر در راه خدا، از ثروت داشتن غیر راه خدا

چهارمین نشانه از نشانه های عاقل بودن مسلمان این است که فقر داشتن در راه خدا را از توانگری و ثروتمندی انسانهای بی دین، بالاتر بداند. البته به هیچ وجه مسلمان نباید از فقر، استقبال کند ولی نباید از یاد ببرد که تکیه گاه او خدایست که بی نیاز از همه دنیاست. توجه به این مطلب، روحیه انسان مسلمان را در برابر ثروتمندان کم معتقد، بالا می برد.آیه 212 سورره بقره می فرماید: «زُیِّنَ لِلَّذینَ کَفَرُوا الْحَیاةُ الدُّنْیا وَ یَسْخَرُونَ مِنَ الَّذینَ آمَنُوا وَ الَّذینَ اتَّقَوْا فَوْقَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَة؛[بقره/212]زندگى [زودگذرِ] دنیا براى کافران آراسته شده، و [به این سبب‏] مؤمنان را مسخره مى‏ کنند، در حالى که پروا پیشگان در روز قیامت [از هر جهت‏] برتر از آنان هستند.

اگر دیدیم کشوری نامسلمان، رفاه بیشتری دارد و ...، ناراحت نشده و اعتبار کشورهای مسلمان فقیر، و حتی کشور خودمان را پایین نیاوریم، کما اینکه میزان منابعی که در کشورهای اسلامی است، به مراتب بیشتر از کشورهای غربی است، اما به هر طریق استفاده نمی‌شود. تو خود حدیت مفصل بخوان از این مجمل

5ــ دیگران را کمتر ندیدن

انسان عاقل همیشه دیگران را دست کم نگرفته و می‌گوید: شاید دیگران از یک لحاظی بالاتر باشند که من نباشم. در مسابقات ورزشی، بیشتر این رویه احساس می‌شود، چه بسیار اتفاق افتاده است که ورزشکار قهرمانی بخاطر دست کم گرفتن حریف، غافلگیر شده است. انسان مسلمان به طریق اولی باید، دیگران را از خود کمتر نبیند. شاید آنها دین و ایمان بهتری داشته باشند. «إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُم‏؛[حجرات/13] گرامی‌ترین شما نزد خدا، با تقواترین شماست» البته این هم بدان معنی نیست که انسان، خود را دست کم گرفته و اعتماد بنفس پایینی داشته باشد.