مراحل دین کدام‌اند؟ «دین نفس الأمری» و «دین مرسل» چه تفاوتی با هم دارند؟

براى دین چهار مرحله می‌توان تصوّر نمود که مراحل اصلى آن عبارتند از:
الف. دین نفس الأمرى: آنچه در علم الهى و مشیّت ربانى براى هدایت انسان به سوى رستگارى وجود دارد، دین نفس الامرى است. به دیگر سخن؛ دین نفس الأمرى مسیر بین مبدأ و منتهاى آدمى است. مبدأ انسان به گفته قرآن معرفت صفر است: «وَ اللَّهُ أَخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ لا تَعْلَمُونَ شَیْئا»؛[1] (خداوند شما را از شکم مادرانتان خارج کرد، در حالى که هیچ چیز نمی‌دانستید)، و منتهاى او بنا بر آیه: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُون‏»؛[2] (من جنّ و انس را نیافریدم جز براى این‌که عبادتم کنند)، معرفت بی‌نهایت است؛ زیرا عبادت نتیجه معرفت می‌باشد و هر کس به اندازه‌اى عبادت می‌کند که معرفت دارد. از این‌رو، صدرالمتألهین در تفسیر این آیه می‌گوید: «جنّ و آدم را جز براى دانستن نیافریدم»[3] و چون خداوند بی‌نهایت است، امکان معرفت به او نیز تا بی‌نهایت امتداد دارد. دین نفس الامرى نسخه رستگارى بشر در لوح محفوظ و مسیر بین این آغاز و انجام است و حقیقتى عینى و واقعیتى ثبوتى می‌باشد.
ب. دین مُرسَل: آنچه از سوى خداوند متعال براى هدایت انسان به سوى رستگارى به واسطه رسولان الهى ارسال شده است، «دین مرسل» را تشکیل می‌دهد. به دیگر سخن؛ دین مرسل بخش یا تمام دین نفس الأمرى است که از طریق وحى در اختیار پیامبران الهى گذاشته می‌شود تا به آدمیان برسانند.
هر چند این نام‌ها ناآشنا می‌نماید، ولى توجه به حقیقت دین و آنچه در صحنه تاریخ اتفاق افتاده، به سادگى وجود چنین مراتبى را آشکار می‌سازد: خداوند که آدمى را خلق کرد، و از آغاز و انجامش آگاه بود، براى سعادت و فلاح این موجود راهى روشن داشت(دین نفس الامرى) که در هر زمان بخشى از آن نسخه الهى را براى آدمیان به وسیله رسولان فرو فرستاد(دین مرسل).
ما در کاربردهاى مختلف لفظ «دین» نیز می‌توانیم این مراتب را باز یابیم: هنگامى که از دین یگانه الهى سخن می‌گوییم و آن‌را اسلام می‌دانیم (إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلام‏[4])، یا عقاید ناصحیح را از ساحت دین، خارج می‌شماریم، به دین نفس الامرى توجه داریم. وقتى می‌گوییم: دین حضرت ابراهیم(ع) توحیدى بود، در دین حضرت موسی(ع) احکام سختى وجود داشت، دین اسلام دین خاتم است و دین اسلام ناسخ ادیان گذشته است. در تمام این جملات مراد ما از دین، دین مرسل است. بی‌توجه به مراتب دین و کاربردهاى لفظ آن، گاه کژتابی‌هاى غریبى را در تفهیم و تفهّم به دنبال دارد.
یادآور می‌شویم که دو مرحله دین مکشوف و دین نهادى نیز از مراحل دیگر دین به حساب می‌آیند.
منابع مطالعه بیشتر:
1. مهدى هادوى تهرانى، ولایت و دیانت، قم، مؤسسه فرهنگى خانه خرد، چاپ دوم، 1380ش.
2. مهدى هادوى تهرانى، مبانى کلامى اجتهاد، قم، مؤسسه فرهنگى خانه خرد، چاپ اول، 1377ش.
3. مهدى هادوى تهرانى، مکتب و نظام اقتصادى اسلام، قم، مؤسسه فرهنگى خانه خرد، چاپ اول، 1378ش.

---