معرفي پژوهشگران غربي فعال در زمينه مهدويت اسلامي (1): ديويد كوك

دكتر ديويد كوك (David Cook) يكي از افراد شناخته شده بين المللي در زمينه عناصر آخرالزماني در اسلام و منجي گرايي اسلامي است. وي كه داراي مدرك دكترا از دانشگاه شيكاگو در سال 2001 ميلادي است، اكنون به طور رسمي در هيات علمي دانشكده مطالعات مذهبي دانشگاه رايس آمريكا عضويت داشته[1] و با دانشگاهها و پژوهشگاههاي بسياري همچون كمبريج و يا بوستون همكاري علمي و پژوهشي مي نمايد.

وي علاقمندي هاي خود را در مطالعه صدر اسلام، ادبيات و باورهاي آخرالزماني اسلام، جنبشهاي اجتماعي افراطي در عالم اسلام، رويا و خواب، نجوم در تاريخ، ادبيات يهودي-عربي و نيز اسلام در غرب آفريقا معرفي نموده است.

كوك در دو موضوع كتب مهمي دارد كه در مجامع علمي دانشگاهي به عنوان مرجع مورد استناد قرار مي گيرند:

1. جهاد در اسلام، شهادت طلبي و عملياتهاي شهادت طلبانه/انتحاري ميان مسلمانان

در اين زمينه كوك علاوه بر مقالاتي كه نگاشته سه كتاب مهم هم تاليف نموده است:

الف- شناخت جهاد (Understanding Jihad)[2]: در اين كتاب كوك به معاني نظري و عملي جهاد از متون مقدس و پذيرفته شده اسلامي و نيز ديدگاه مسلمانان متاخر در اين زمينه پرداخته است. وي علاوه بر استنادات تاريخي به جنگهاي صدر اسلام، شيوه استفاده گروههاي افراطي اسلامي از اين مفهوم جهت اعمال خشونت را نيز مطرح ساخته است. ضمائم اين كتاب نيز به سبب در برداشتن اسنادي در زمينه حملات 11 سپتامبر و نيز اعلاميه هاي بن لادن و برخي نيروهاي شهادت طلب فلسطيني جالب توجه است.

ب- شهادت در اسلام (Martyrdom in Islam)[3]: در اين كتاب ديويد كوك به مفهوم شناسي و كاربرد شهادت در طول تاريخ اسلام پرداخته و معتقد گشته كه عملياتهاي انتحاري/شهادت طلبانه كه امروزه توسط گروههاي افراطي اسلامي صورت مي پذيرد، بسيار متفاوت از تعريف كلاسيك آن در صدر اسلام است كه خودكشي محكوم بود و مرگ در حال ايمان را در زمره شهادت متصور مي گشت. اين كتاب را بايد در زمينه نگاه سيستماتيك به موضوع شهادت و استناد گسترده به متون اصلي اسلامي منحصر به فرد دانست. انتشار اين كتاب در سال 2007 و توسط دانشگاه كمبريج بوده است.

ج- شناخت و نشاني يابي حملات انتحاري: اعتقاد و سياستهاي عملياتهاي استشهادي (Understanding and Addressing Suicide Attacks: The Faith and Politics of Martyrdom Operations)[4]: اين كتاب –كه بايد آنرا ادامه دهنده كتاب پيشين دانست- ديويد كوك به طور خاص به سراغ موضوع عملياتهاي استشهادي –كه وي از آن به انتحاري ياد مي كند- پرداخته است. وي علت پرداختن به اين موضوع را عدم توجه بسياري نويسندگان به ارجاعات ايدئولوژيكي، مذهبي و فرهنگي اينگونه عملياتها عنوان مي كند و لزوم طرح اين موارد را جهت مديريت قبل و بعد آنها لازم مي داند. اين كتاب توسط مركز امنيت بين المللي پريگر (Praeger Security International) و در سال 2007 منتشر شده است.

1. باورهاي آخرالزماني اسلام و مسلمانان معاصر

اين موضوع نيز –همچون موضوع پيشين- از موضوعات اصلي پژوهشي ديويد كوك به حساب مي آيد و دو كتاب مهم زير را در اين رابطه نگاشته است:

الف- مطالعاتي در عقايد آخرالزماني مسلمانان (Studies in Muslim Apocalyptic)[5]: اين كتاب نسبتا حجيم (470 صفحه) دربردارنده اطلاعات وسيعي از عقايد مربوط به پايان تاريخ از نظر اسلام است. در اين كتاب تاكيد شده كه اگرچه برخي ديدگاههاي آخرالزماني تنها به شيعيان نسبت داده شده –و شيعه بقاي خود را بدان عقايد مديون است- ولي مطالعه منابع صدر اسلام اعم از قرآن و به ويژه احاديث نشان مي دهد كه بسياري از اين باورها ميان مسلمانان مشترك بوده است. برخي محققان غربي اين كتاب را بهترين مرجع منتشر شده در غرب در اين موضوع دانسته اند.[6]

ب- مطالعاتي در عقايد آخرالزماني مسلمانان معاصر (Contemporary Muslim Apocalyptic Literature)[7]: در اين كتاب –كه در سال 2008 منتشر شد- كوك به سراغ ارتباط ميان افراد و گروههاي اسلامي معاصر با عقايد آخرالزماني اسلام رفته و رابطه اين باورها با حوادث خاورميانه، درگيري فلسطين و اسرائيل و حركتهاي خشونت آميز گروههاي افراطي اسلامي را بررسي نموده است. از نظر كوك اسلام به عنوان يك جنبش آخرالزماني شكل گرفته و لحن اپاكاليپتيك و منجي گرايانه اين دين كماكان حفظ شده است. قوت اين كتاب سبب گشته كه مجله بين المللي مطالعات خاورميانه[8] كه از طرف دانشگاه كمبريج منتشر مي شود، اين كتاب را به همه كساني كه مي خواهند اطلاعات كافي در مورد باورهاي كلاسيك آخرالزماني ميان فرق اسلامي –اعم از شيعه و اهل سنت- و نيز تفاوت و شباهتهاي آن باورها با نگاه مدرن مسلمانان معاصر پيدا كنند، پيشنهاد مي نمايد.[9]

كتب و مقالات كوك استنادات بسياري از كتب شاخص اسلامي دارد و ارجاعات بسيار و توصيفات نسبتا دقيق وي نشان از مطالعات عميق او در تاريخ، معارف و كتب اسلامي دارد. شايد بتوان برخي ديدگاههاي منصفانه تر كوك در موضوعات اسلامي را ناشي از پررنگ تر بودن روش پديدارشناسانه در مقابل روش تاريخي نگري[10] دانست كه بسياري از هم سلكان وي بدان گرفتارند؛ علاوه بر آنكه او تعمدا براي ريشه يابي بسياري عقايد معاصر اسلامي به سراغ حوادث صدر اسلام و نيز منابع اصلي اسلام –قرآن و حديث- رفته است. نكته حائر اهميت آنكه چنانچه ديويد كوك در برخي سخنرانيهايش اذعان نموده، وي منابع گسترده و بسياري اطلاعات خود را در دانشگاههاي اسرائيل به دست آورده است. ديويد كوك مقاله هايي را نيز براي دانشگاهها و پژوهشگاههاي مختلف جهان نگاشته كه از جمله آنها مقاله "منجي گرايي در هلال شيعي"[11] براي موسسه هادسون و نيز مقاله "ظهور مهدي و دولت موعود آينده در سناريوهاي آخرالزماني اهل سنت و شيعه"[12] براي دانشگاه عبري بيت المقدس (اورشليم) مي باشد.

ديويد كوك به ايران نيز سفرهايي داشته است. از جمله در خرداد ماه 1393 به دعوت مركز پژوهشي جامعه‌المصطفي مشهد مقدس در نشست علمي «حضرت مسيح از ديدگاه تئولوژي مسيحي و پيامبر خاتم (ص) از ديدگاه تئولوژي شيعي» در اين پژوهشگاه حضور يافته است.[13] همچنين به نقل از پايگاه اطلاع‌رساني آستان قدس‌رضوي، وي تاكنون سه بار توفيق زيارت امام رضا ع در مشهد را نيز داشته و به ايران ابرازعلاقه نموده است.[14]